एकाइ २: जीवनोपयोगी सिपका रूपमा डिजिटल सिपहरू तथा सामान्य अनुसन्धान सिपहरू (Jeevanopyogi Sipka Rupma Digital Siphara Tatha Samanya Anusandhan Siphara)
पाठ १: अनुसन्धान परिचय (Anusandhan Parichaya)
यस पाठमा हामी अनुसन्धान परिचय (Anusandhan Parichaya), चर, सहसम्बन्ध, र कार्यकारण सम्बन्ध जस्ता अनुसन्धानका आधारभूत अवधारणाहरूबारे विस्तृत रूपमा अध्ययन गर्नेछौँ। सामाजिक अध्ययनमा अनुसन्धान सिपहरूले कुनै पनि विषयवस्तुको गहिरो विश्लेषण गर्न मद्दत गर्दछ।
अभ्यासका विषयहरू
१. तलका प्रश्नहरूको अति छोटो उत्तर दिनुहोस्:
(क) चर भनेको के हो?
उत्तर: अनुसन्धानको क्रममा अध्ययन गरिने कुनै पनि व्यक्ति, वस्तु, स्थान, अवस्था वा प्रक्रियाको मापनयोग्य गुण वा विशेषतालाई चर (Variable) भनिन्छ। यसको मान परिवर्तनशील हुन्छ। सामान्यतया, चर दुई प्रकारका हुन्छन्: स्वतन्त्र चर (Independent Variable) र निर्भर चर (Dependent Variable)।
(ख) स्वतन्त्र चर र निर्भर चरका एक-एक उदाहरण दिनुहोस्।
उत्तर: वर्षा र धान उत्पादनको सम्बन्धलाई उदाहरणको रूपमा लिन सकिन्छ। यहाँ, वर्षा हुनु स्वतन्त्र चर हो, किनभने यसले धान उत्पादनमा प्रभाव पार्छ। धान उत्पादन वर्षामा निर्भर हुने भएकाले धान उत्पादन हुनु निर्भर चर हो। वर्षाको मात्राले धान उत्पादन घटबढ हुन सक्छ, तर धान उत्पादनले वर्षाको मात्रामा कुनै असर गर्दैन।
(ग) सहसम्बन्धको परिभाषा लेख्नुहोस्।
उत्तर: दुई वा दुईभन्दा बढी चरहरू बिचको आपसी सम्बन्धलाई सहसम्बन्ध (Correlation) भनिन्छ। यसले एउटा चरमा परिवर्तन हुँदा अर्को चरमा के-कस्तो र कति मात्रामा परिवर्तन हुन्छ भन्ने देखाउँछ। उदाहरणका लागि, वर्षा (स्वतन्त्र चर) र धान उत्पादन (निर्भर चर) बिचको सम्बन्ध सहसम्बन्ध हो।
(घ) सहसम्बन्ध र कार्यकारण सम्बन्धबिचको सम्बन्धलाई एक वाक्यमा लेख्नुहोस्।
उत्तर: कार्यकारण सम्बन्ध (Causation) ले एउटा चरले अर्कोमा परिवर्तन ल्याउँछ भनी किटान गर्छ भने सहसम्बन्धले दुई चरहरू सँगसँगै परिवर्तन हुन्छन् भन्ने मात्र देखाउँछ तर कारण स्पष्ट गर्दैन।
(ङ) चरको परिभाषा र प्रकारहरूबारे उल्लेख गर्दै टाढाको विद्यालयमा अध्ययनरत आफ्नो कक्षाको साथीलाई एक पत्र लेख्नुहोस्।
उत्तर:
मिति: २०८१/०५/०४
प्रिय साथी रमा,
मिठो सम्झना।
म यहाँ आराम छु र तिमी लगायत तिम्रो सम्पूर्ण परिवार पनि त्यहाँ कुशल नै छ भन्ने आशा गर्दछु। आज म तिमीलाई हाम्रो सामाजिक अध्ययन कक्षामा सिकेको एउटा रमाइलो विषयबारे बताउन यो पत्र लेख्दैछु।
हिजो हाम्रो सरले हामीलाई ‘चर’ (Variable) को बारेमा पढाउनुभयो। अनुसन्धानमा कुनै पनि मापन गर्न सकिने व्यक्ति, वस्तु, वा अवस्थालाई चर भनिँदो रहेछ। यसका दुई मुख्य प्रकार हुँदा रहेछन्: निर्भर चर (Dependent Variable) र स्वतन्त्र चर (Independent Variable)। सरले दिनुभएको उदाहरणअनुसार, ‘वर्षा’ स्वतन्त्र चर हो भने ‘धानको उत्पादन’ निर्भर चर हो, किनकि धानको उत्पादन वर्षामा निर्भर रहन्छ।
यदि स्वतन्त्र चर बढ्दा निर्भर चर पनि बढ्छ र स्वतन्त्र चर घट्दा निर्भर चर पनि घट्छ भने त्यसलाई सकारात्मक सहसम्बन्ध भनिँदो रहेछ। यसको उल्टो सम्बन्ध भएमा नकारात्मक सहसम्बन्ध हुन्छ। यदि एउटा चरको घटबढले अर्कोमा कुनै असर गर्दैन भने त्यसलाई शून्य सहसम्बन्ध भनिन्छ।
साथी, यो विषय साँच्चै रोचक लाग्यो। तिम्रो कक्षामा यो पाठ पढाइ भयो कि भएन? यदि भयो भने तिमीले बुझेका कुराहरू पनि मलाई अर्को पत्रमा लेखेर पठाऊ है। बाँकी कुरा अर्को पटक लेखौँला।
तिम्रो प्यारी साथी,
सुनिता
(च) सहसम्बन्ध र कार्यकारण सम्बन्धविच समानता र भिन्नताहरू उल्लेख गरी दुई अनुच्छेद लेख्नुहोस्।
उत्तर:
सहसम्बन्ध र कार्यकारण सम्बन्ध दुवैले दुई वा सोभन्दा बढी चरहरू बिचको सम्बन्धलाई विश्लेषण गर्दछन्, जुन यिनीहरूको मुख्य समानता हो। दुवै अवधारणाहरू सामाजिक अध्ययन तथा अनुसन्धानमा चरहरू कसरी एकआपसमा जोडिएका छन् भनेर बुझ्न प्रयोग गरिन्छ। यिनीहरूले तथ्याङ्कको विश्लेषण गरी कुनै निश्चित ढाँचा वा प्रवृत्ति पहिचान गर्न मद्दत गर्छन्, जसले अनुसन्धानकर्तालाई निष्कर्षमा पुग्न आधार प्रदान गर्दछ।
यति हुँदाहुँदै पनि यी दुई बिचमा महत्त्वपूर्ण भिन्नता छ। सहसम्बन्धले दुई चरहरू सँगै परिवर्तन हुन्छन् भन्ने मात्र देखाउँछ, तर एउटाले अर्कोलाई असर पारेको हो भनी ठोकुवा गर्दैन। अर्कोतर्फ, कार्यकारण सम्बन्धले एउटा चर (कारण) को कारणले अर्को चर (असर) मा प्रत्यक्ष परिवर्तन हुन्छ भन्ने प्रमाणित गर्छ। सबै कार्यकारण सम्बन्धमा सहसम्बन्ध हुन्छ, तर सबै सहसम्बन्धमा कार्यकारण सम्बन्ध नहुन सक्छ। जस्तै, गर्मीमा आइसक्रिमको बिक्री बढ्नु र डुबेर हुने मृत्यु बढ्नुमा सहसम्बन्ध देखिन्छ, तर आइसक्रिमले गर्दा मानिस डुब्दैनन्; दुवै घटनाको कारण गर्मी मौसम हो।
अर्को पाठ:
यो पनि पढ्नुहोस्
थप जानकारीका लागि
कुनै प्रश्न वा सुझाव छ भने, हामीलाई सम्पर्क गर्नुहोस्।
Contact Us