पाठ १: सामाजिक अध्ययन तथा जीवनोपयोगी शिक्षाको अन्तरसम्बन्ध (Samajik Adhyayan tatha Jivanopyogi Sikshako Antarsambandha)

(क) जीवनोपयोगी शिक्षामा समावेश हुने विषयवस्तुहरू के कस्ता छन् ?

उत्तर: जीवनोपयोगी शिक्षाले व्यक्तिको समग्र विकासमा जोड दिन्छ। यसमा समावेश हुने मुख्य विषयवस्तुहरूमा व्यक्तिको शारीरिक, मानसिक र आध्यात्मिक समुन्नतिका लागि आवश्यक ज्ञान र सीप पर्दछन्। यसका साथै, परिवार, साथीभाइ, समुदाय र समाजसँग प्रभावकारी र उपयुक्त व्यवहार गर्ने दृष्टिकोणको विकास गर्नु पनि यसको महत्त्वपूर्ण क्षेत्र हो। सभ्य सामाजिक सम्बन्ध कायम गर्ने, नैतिक मर्यादामा रहने, प्रभावकारी सञ्चार गर्ने, र समूहमा मिलेर काम गर्ने जस्ता सीपहरू जीवनोपयोगी शिक्षाका आधारभूत विषयवस्तु हुन्।

(ख) जीवनोपयोगी सिपअन्तर्गत पर्ने छ ओटा मुख्य क्षेत्रहरू के के हुन् ?

उत्तर: जीवनोपयोगी सिपअन्तर्गत पर्ने छवटा मुख्य क्षेत्रहरू निम्नानुसार छन्:

• सञ्चार र अन्तर्वैयक्तिक सिप (Communication and Interpersonal Skills): अरूसँग स्पष्ट र प्रभावकारी रूपमा विचार आदानप्रदान गर्ने क्षमता।
• निर्णय गर्ने र समस्या समाधान सिप (Decision Making and Problem Solving Skills): सही निर्णय लिन र चुनौतीहरूको समाधान खोज्न सक्ने क्षमता।
• सिर्जनात्मक र समालोचनात्मक सोचाइ सिप (Creative and Critical Thinking Skills): नयाँ तरिकाले सोच्ने र जानकारीलाई तर्कसंगत रूपमा विश्लेषण गर्ने क्षमता।
• आत्मजागरुकता र समानुभूति (Self-awareness and Empathy): आफ्नो र अरूको भावना बुझ्ने र सम्मान गर्ने क्षमता।
• दृढता र समभाव वा आत्मनियन्त्रण (Assertiveness and Equanimity or Self-control): आफ्नो विचार दृढतापूर्वक राख्ने र भावनाहरूलाई नियन्त्रण गर्ने क्षमता।
• उत्थानशिलता र समस्यालाई सम्बोधन गर्ने क्षमता (Resilience and Ability to Cope with Problems): कठिन परिस्थितिमा जुध्न सक्ने र तनाव व्यवस्थापन गर्ने क्षमता।

(ग) सामाजिक अध्ययन र जीवनोपयोगी शिक्षा कसरी अन्तरसम्बन्धित छन् ?

उत्तर: सामाजिक अध्ययन र जीवनोपयोगी शिक्षा एकअर्कासँग गहिरो रूपमा अन्तरसम्बन्धित छन्; यिनीहरूलाई एकै सिक्काका दुई पाटाका रूपमा लिन सकिन्छ। यी दुई बिचको सम्बन्धलाई यसरी प्रस्ट्याउन सकिन्छ:

• सैद्धान्तिक ज्ञान र व्यावहारिक प्रयोग: सामाजिक अध्ययनले समाज, यसको संरचना, मूल्य-मान्यता, र नागरिक अधिकारबारे सैद्धान्तिक ज्ञान प्रदान गर्दछ। जीवनोपयोगी शिक्षाले त्यो ज्ञानलाई वास्तविक जीवनमा प्रयोग गर्न आवश्यक व्यावहारिक सीप सिकाउँछ। उदाहरणका लागि, सामाजिक अध्ययनले सामाजिक न्यायबारे पढाउँछ भने जीवनोपयोगी शिक्षाले अन्यायविरुद्ध बोल्ने र समाधान खोज्ने सीप दिन्छ।
• सक्रिय नागरिक निर्माण: दुवैको साझा उद्देश्य असल र सक्रिय नागरिक तयार पार्नु हो। सामाजिक अध्ययनले अधिकार र कर्तव्यबारे जानकारी दिन्छ, जबकि जीवनोपयोगी शिक्षाले नेतृत्व गर्ने, निर्णय लिने, र समस्या समाधान गर्ने क्षमता विकास गरेर व्यक्तिलाई समाजमा जिम्मेवार भूमिका खेल्न सक्षम बनाउँछ।
• अर्थपूर्ण सिकाइ: परम्परागत घोकेर पढ्ने तरिकाले मात्र सिकाइ पूर्ण हुँदैन। सामाजिक अध्ययनमा सिकेका कुराहरूलाई जीवनोपयोगी सीप (जस्तै: खोजी, तर्क, विश्लेषण, र छलफल) मार्फत व्यवहारमा उतार्दा मात्र सिकाइ अर्थपूर्ण र दिगो हुन्छ। उच्च अङ्कको प्रमाणपत्रले मात्र व्यक्तिलाई सफल बनाउँदैन, त्यसका लागि व्यवहारिक ज्ञान र सीप अनिवार्य हुन्छ, जुन यी दुईको अन्तरसम्बन्धबाट प्राप्त हुन्छ।