एकाइ २: जीवनोपयोगी सिपका रूपमा डिजिटल सिपहरू तथा सामान्य अनुसन्धान सिपहरू (Jivanopayogi Sipka Rupma Digital Sipharu tatha Samanya Anusandhan Sipharu)
पाठ ५: सामाजिक अध्ययनका लागि समस्या निर्माण र अध्ययन विधि चयन (Samajik Adhyayan ka lagi Samasya Nirman ra Adhyayan Vidhi Chayan)
यस पाठमा हामी सामाजिक अध्ययनका लागि समस्या निर्माण र अध्ययन विधि चयन (Samajik Adhyayan ka lagi Samasya Nirman ra Adhyayan Vidhi Chayan) सम्बन्धी महत्त्वपूर्ण अवधारणाहरूको अध्ययन गर्नेछौँ। सामाजिक अनुसन्धानका लागि समस्या कसरी पहिचान गर्ने, अध्ययन विधि कसरी छनोट गर्ने, र विभिन्न अध्ययन पद्धतिहरू बिचको भिन्नता के हो भन्ने बारेमा विस्तृत जानकारी यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ।
अभ्यास
१. तलका प्रश्नहरूको अति छोटो उत्तर दिनुहोस्:
(क) समस्या पहिचान भनेको के हो?
उत्तर: कुनै पनि सामाजिक घटना, विषय वा अवधारणाको अध्ययन गर्नका लागि उपयुक्त र सान्दर्भिक प्रश्न पहिचान गर्ने प्रक्रियालाई समस्या पहिचान (Problem Identification) भनिन्छ। समाजमा अनगिन्ती घटना र समस्याहरू भए तापनि अनुसन्धानका लागि प्राज्ञिक रूपमा उपयुक्त र महत्त्वपूर्ण विषय छनोट गर्नु नै समस्या पहिचान हो।
(ख) समस्या पहिचान गर्दा के के कुरामा ध्यान पुऱ्याउनुपर्छ?
उत्तर: समस्या पहिचान गर्दा निम्न कुराहरूमा ध्यान दिनुपर्छ:
- अनुसन्धान गर्ने समस्या बिल्कुलै नयाँ र मौलिक हुनुपर्छ।
- अरू कसैले पहिले नै गरेको अनुसन्धानको हुबहु नक्कल गर्नु हुँदैन।
- यदि पुरानै विषयमा अनुसन्धान गर्नुपर्ने भए अध्ययन विधि, समय, र परिस्थिति फरक हुनुपर्छ।
- छनोट गरिएको समस्या प्राज्ञिक रूपले अनुसन्धान गर्न आवश्यक र उपयुक्त छ कि छैन भनी यकिन गर्नुपर्छ।
(ग) परिमाणात्मक अध्ययन पद्धति भनेको कस्तो विधि हो?
उत्तर: जुन अनुसन्धानमा तथ्याङ्कलाई सङ्ख्यात्मक रूपमा (जस्तै: प्राप्ताङ्क, तौल, उमेर, प्रतिशत) सङ्कलन गरिन्छ र त्यसको विश्लेषण गर्न तथ्याङ्कशास्त्रीय विधिहरू (Statistical Methods) प्रयोग गरिन्छ, त्यसलाई परिमाणात्मक अध्ययन पद्धति (Quantitative Study Method) भनिन्छ। यस पद्धतिमा सर्वेक्षण (Survey) सबैभन्दा प्रचलित विधि हो।
(घ) क्षेत्र अवलोकन भनेको कस्तो विधि हो?
उत्तर: कुनै व्यक्ति, संस्था, वा सामाजिक प्रक्रियालाई लामो समयसम्म प्रत्यक्ष रूपमा हेरेर वा अवलोकन गरेर तथ्याङ्क सङ्कलन गर्ने विधिलाई अवलोकन भनिन्छ। जब अवलोकनकर्ता आफैँ उक्त प्रक्रिया वा समुदायमा सहभागी भएर तथ्याङ्क सङ्कलन गर्छ भने त्यस विधिलाई क्षेत्र अवलोकन (Field Observation) भनिन्छ।
(ङ) तपाईंको विद्यालय वा समुदायमा अनुसन्धान गर्न सकिने कुनै दुई समस्याहरू पहिचान गर्नुहोस्। ती समस्याहरू किन अनुसन्धान गर्न आवश्यक र उपयुक्त छन्? कारण दिनुहोस्।
उत्तर: हाम्रो विद्यालय/समुदायमा अनुसन्धान गर्न सकिने दुई प्रमुख समस्याहरू निम्न छन्:
- विद्यार्थीले बिचमै पढाइ छाड्ने समस्या (Student Dropout Problem): धेरै सामुदायिक विद्यालयहरूमा अभिभावकको चेतनाको कमी, गरिबी, र विद्यालयको दूरी जस्ता कारणले विद्यार्थीहरूले बिचमै पढाइ छाड्छन्। विद्यार्थीहरूलाई शिक्षाबाट वञ्चित हुन नदिन र उनीहरूलाई नियमित विद्यालय आउने वातावरण सिर्जना गर्न यो समस्याको अनुसन्धान गर्नु आवश्यक छ।
- मातृभाषाका कारण सिकाइमा परेको असर: विशेषगरी आदिवासी जनजाति वा मधेशी समुदायका विद्यार्थीहरूलाई नेपाली भाषामा पढ्न र बुझ्न कठिन हुन्छ, जसले गर्दा उनीहरूको सिकाइ उपलब्धि कमजोर हुन्छ। विद्यार्थी-मैत्री सिकाइ वातावरण सुनिश्चित गर्न र भाषिक समस्या समाधान गर्न यो विषयमा अनुसन्धान गर्नु जरुरी छ।
(च) परिमाणात्मक, गुणात्मक र मिश्रित अध्ययन पद्धति बिच के फरक छ? एउटा तालिकामा देखाउनुहोस्।
उत्तर: परिमाणात्मक, गुणात्मक, र मिश्रित अध्ययन पद्धति बिचको फरकलाई निम्न तालिकामा देखाइएको छ:
| फरकको आधार | परिमाणात्मक पद्धति | गुणात्मक पद्धति | मिश्रित पद्धति |
|---|---|---|---|
| परिभाषा | सङ्ख्यात्मक तथ्याङ्क सङ्कलन र तथ्याङ्कशास्त्रीय विश्लेषण गरिने विधि। | मानिसको भावना, विचार, व्यवहार जस्ता गैर-सङ्ख्यात्मक सूचना सङ्कलन र विश्लेषण गरिने विधि। | परिमाणात्मक र गुणात्मक दुवै पद्धतिको प्रयोग गरी अध्ययन गरिने विधि। |
| तथ्याङ्कको प्रकृति | वस्तुगत र सङ्ख्यामा आधारित (Objective & Numerical)। | व्यक्तिपरक र वर्णनात्मक (Subjective & Descriptive)। | सङ्ख्यात्मक र वर्णनात्मक दुवै। |
| प्रमुख विधिहरू | सर्वेक्षण, प्रयोगात्मक डिजाइन। | अन्तर्वार्ता, क्षेत्र अवलोकन, केस स्टडी। | सर्वेक्षण र अन्तर्वार्ता दुवैको प्रयोग। |
यो पनि पढ्नुहोस्
थप जानकारीका लागि
कुनै प्रश्न वा सुझाव छ भने, हामीलाई सम्पर्क गर्नुहोस्।
Contact Us