एकाइ २: जीवनोपयोगी सिपका रूपमा डिजिटल सिपहरू तथा सामान्य अनुसन्धान सिपहरू (Jivanopayogi Sipka Rupma Digital Sipaharu tatha Samanya Anusandhan Sipaharu)
पाठ ६: सामाजिक तथ्याङ्क र सूचना सङ्कलनका विधि र साधनहरू (Samajik Tathyanka ra Suchana Sankalanka Bidhi ra Sadhanharu)
यस पाठमा हामी सामाजिक तथ्याङ्क र सूचना सङ्कलनका विधि र साधनहरू (Samajik Tathyanka ra Suchana Sankalanka Bidhi ra Sadhanharu) बारे विस्तृत रूपमा अध्ययन गर्नेछौँ। सामाजिक अनुसन्धानका लागि सही र सान्दर्भिक जानकारी प्राप्त गर्न कुन-कुन विधि र साधनहरू प्रयोग गरिन्छन्, र तिनीहरूको छनोट कसरी गरिन्छ भन्ने विषयमा यहाँ छलफल गरिएको छ।
अभ्यास
- तथ्याङ्क सङ्कलन विधि भनेको के हो?
- प्रश्नावली किन सबैभन्दा प्रचलित साधन हो?
- अन्तर्वार्ता मार्गदर्शन भनेको के हो?
- भिडियो अनुप्रयोगलाई तथ्याङ्क सङ्कलनमा कसरी प्रयोग गर्न सकिन्छ?
- सामाजिक अध्ययनमा तथ्याङ्क सङ्कलनका चार साधनहरू र दुईको परिचय।
- तथ्याङ्क सङ्कलन विधि र साधन छनोट गर्दा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरू।
१. तलका प्रश्नहरूको अति छोटो उत्तर दिनुहोस्:
(क) तथ्याङ्क सङ्कलन विधि भनेको के हो ?
उत्तर: खोज वा अनुसन्धानका प्रश्नहरूको समाधान गर्नका लागि सान्दर्भिक र विशिष्ट जानकारी प्राप्त गर्ने एक व्यवस्थित प्रक्रियालाई नै तथ्याङ्क सङ्कलन विधि (Data Collection Method) भनिन्छ। यस विधिबाट सङ्कलित तथ्याङ्कलाई व्यवस्थापन, प्रशोधन र विश्लेषण गरी अनुसन्धानका प्रश्नहरूको जवाफ निकालिन्छ।
(ख) प्रश्नावली किन सबैभन्दा प्रचलित साधन हो ?
उत्तर: प्रश्नावली, जसलाई सर्वेक्षण प्रश्नावली पनि भनिन्छ, एक प्रचलित साधन हो किनभने यसबाट धेरै व्यक्तिहरूबाट कम समय र स्रोतसाधनमा तथ्याङ्क सङ्कलन गर्न सकिन्छ। यसमा आवश्यक सूचना प्राप्त गर्ने उद्देश्यले प्रश्नहरूको सूची तयार गरी उत्तरदाता समक्ष प्रस्तुत गरिन्छ र उत्तर सङ्कलन गरिन्छ।
(ग) अन्तर्वार्ता मार्गदर्शन भनेको के हो ?
उत्तर: अन्तर्वार्ताकारले उत्तरदातालाई सोध्ने प्रश्नहरू वा प्रश्नसँग सम्बन्धित मुख्य बुँदाहरूको टिपोटलाई अन्तर्वार्ता मार्गदर्शन (Interview Guideline) भनिन्छ। संरचित अन्तर्वार्तामा प्रश्नावलीलाई नै अन्तर्वार्ता मार्गदर्शनको रूपमा प्रयोग गरिन्छ भने अन्य प्रकारका अन्तर्वार्तामा मुख्य विषयवस्तुहरू मात्र टिपोट गरिन्छ।
(घ) भिडियो अनुप्रयोगलाई तथ्याङ्क सङ्कलनमा कसरी प्रयोग गर्न सकिन्छ ? एक उदाहरण दिनुहोस्।
उत्तर: Zoom, Google Meet, Microsoft Teams जस्ता भिडियो अनुप्रयोगहरू (Video Applications) प्रयोग गरी अनलाइन अन्तर्वार्ता लिने, समूह छलफल गर्ने, र अवलोकन गरेर तथ्याङ्क सङ्कलन गर्न सकिन्छ। यसले टाढा रहेका उत्तरदाताहरूसँग पनि सजिलै सम्पर्क स्थापित गर्न मद्दत गर्छ। उदाहरणका लागि, कुनै विषयमा विज्ञको अन्तर्वार्ता लिन Zoom कलमार्फत भिडियो अन्तर्वार्ता सञ्चालन गर्न सकिन्छ।
(ङ) सामाजिक अध्ययन विषयमा तथ्याङ्क सङ्कलन गर्न प्रयोग गर्न सकिने कुनै चारवटा साधनहरूको नाम लेखी कुनै दुईको छोटो परिचय दिनुहोस्।
उत्तर: सामाजिक अध्ययन विषयमा तथ्याङ्क सङ्कलन गर्न प्रयोग गर्न सकिने चार साधनहरू निम्न छन्:
- प्रश्नावली (Questionnaire)
- अन्तर्वार्ता मार्गदर्शन (Interview Guideline)
- अवलोकन मार्गदर्शन (Observation Guideline)
- रुजुसूची (Checklist)
दुई साधनको छोटो परिचय:
- प्रश्नावली: यो आवश्यक सूचना प्राप्त गर्ने उद्देश्यले तयार पारिएको प्रश्नहरूको सूची हो। यी प्रश्नहरू लिखित, मौखिक वा इमेलमार्फत उत्तरदातालाई सोधेर उत्तर प्राप्त गर्न सकिन्छ।
- अन्तर्वार्ता मार्गदर्शन: अन्तर्वार्ताकारले उत्तरदातालाई सोध्ने प्रश्न वा विषयवस्तुहरूको टिपोटलाई अन्तर्वार्ता मार्गदर्शन भनिन्छ। यसले अन्तर्वार्तालाई व्यवस्थित र अनुसन्धानको उद्देश्यमा केन्द्रित राख्न मद्दत गर्छ।
(च) अध्ययन अनुसन्धानका लागि तथ्याङ्क सङ्कलन गर्ने विधि तथा साधनहरू छनोट गर्दा के के कुराहरूमा ध्यान दिनुपर्छ ? पाँच बुँदामा लेख्नुहोस्।
उत्तर: अध्ययन अनुसन्धानका लागि तथ्याङ्क सङ्कलन गर्ने विधि तथा साधनहरू छनोट गर्दा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरू:
- अनुसन्धानको उद्देश्य, प्रकृति, र आवश्यक पर्ने तथ्याङ्कको प्रकार स्पष्ट रूपमा निर्धारण गर्ने।
- अनुसन्धानकर्ताको दक्षता, उपलब्ध समय, स्रोत र साधनको उपलब्धतालाई ध्यानमा राख्ने।
- उत्तरदाताको छनोट, उनीहरूको अवस्था र तथ्याङ्क सङ्कलन गरिने भौगोलिक क्षेत्रको ख्याल गर्ने।
- एकै अनुसन्धानमा विश्वसनीय नतिजाका लागि एकभन्दा बढी विधि वा साधनको मिश्रित प्रयोग (Mixed Method) गर्ने।
- प्रश्न सोध्दा वा अवलोकन गर्दा कसैको व्यक्तिगत भावनामा चोट नपुग्ने गरी सरल भाषा र नैतिक आचरणको पालना गर्ने।
यो पनि पढ्नुहोस्
कुनै प्रश्न वा सुझाव छ भने, हामीलाई सम्पर्क गर्नुहोस्।
Contact Usथप जानकारीका लागि:
Data Collection Methods (Wikipedia)