Chapter: रासायनिक प्रतिक्रिया (Chemical Reactions)
कक्षा १० विज्ञान: रासायनिक प्रतिक्रिया (Chemical Reactions) – सम्पूर्ण अभ्यास
१. सही विकल्प छान्नुहोस् (Choose the Correct Option)
२. फरक लेख्नुहोस् (Write the Differences)
| भौतिक परिवर्तन (Physical Change) | रासायनिक परिवर्तन (Chemical Change) |
|---|---|
| १. यसमा पदार्थको भौतिक अवस्था, आकार, साइज जस्ता गुण मात्र परिवर्तन हुन्छन् । | १. यसमा पदार्थको रासायनिक गुण नै परिवर्तन भई नयाँ पदार्थ बन्छ । |
| २. यो एक अस्थायी परिवर्तन हो । | २. यो एक स्थायी परिवर्तन हो । |
| ३. यो सामान्यतया उल्टाउन सकिने (reversible) हुन्छ । | ३. यो सामान्यतया उल्टाउन नसकिने (irreversible) हुन्छ । |
| ४. यसमा नयाँ पदार्थ बन्दैन । | ४. यसमा नयाँ गुण भएको एक वा सोभन्दा बढी पदार्थ बन्छ । |
| ५. यसमा पदार्थको आणविक संरचनामा कुनै परिवर्तन हुँदैन । | ५. यसमा पदार्थको आणविक संरचनामा परिवर्तन हुन्छ । |
| ६. जस्तै: पानी जमेर बरफ बन्नु, मैन पग्लनु । | ६. जस्तै: फलाममा खिया लाग्नु, दुधबाट दही बन्नु । |
| प्रतिक्रियारत पदार्थ (Reactants) | उत्पादित पदार्थ (Products) |
|---|---|
| १. रासायनिक प्रतिक्रियामा भाग लिने प्रारम्भिक पदार्थहरूलाई प्रतिक्रियारत पदार्थ भनिन्छ । | १. रासायनिक प्रतिक्रिया पश्चात् बन्ने नयाँ पदार्थहरूलाई उत्पादित पदार्थ भनिन्छ । |
| २. यिनीहरूलाई रासायनिक समीकरणको बायाँतर्फ (LHS) लेखिन्छ । | २. यिनीहरूलाई रासायनिक समीकरणको दायाँतर्फ (RHS) लेखिन्छ । |
| ३. प्रतिक्रियाको क्रममा यिनीहरूको मात्रा घट्दै जान्छ । | ३. प्रतिक्रियाको क्रममा यिनीहरूको मात्रा बढ्दै जान्छ । |
| ४. यिनीहरू एक आपसमा प्रतिक्रिया गर्छन् । | ४. यिनीहरू प्रतिक्रियारत पदार्थको प्रतिक्रियाबाट बन्छन् । |
| ५. उदाहरण: 2H₂+O₂→2H₂O मा, H₂ र O₂ प्रतिक्रियारत पदार्थ हुन् । | ५. उदाहरण: 2H₂+O₂→2H₂O मा, H₂O उत्पादित पदार्थ हो । |
| संयोजन प्रतिक्रिया (Combination Reaction) | विभाजन प्रतिक्रिया (Decomposition Reaction) |
|---|---|
| १. दुई वा सोभन्दा बढी तत्त्व वा यौगिक मिलेर एउटा मात्र यौगिक बन्ने प्रतिक्रिया हो । | १. एउटा यौगिक टुक्रिएर दुई वा सोभन्दा बढी सरल पदार्थ बन्ने प्रतिक्रिया हो । |
| २. यसको सामान्य रूप A+B→AB हुन्छ । | २. यसको सामान्य रूप AB→A+B हुन्छ । |
| ३. यो सामान्यतया तापदायक (exothermic) हुन्छ । | ३. यो सामान्यतया तापशोषक (endothermic) हुन्छ; ताप, प्रकाश वा विद्युत चाहिन्छ । |
| ४. यसमा पदार्थहरूको संयोजन हुन्छ । | ४. यसमा पदार्थको विच्छेदन वा विभाजन हुन्छ । |
| ५. उदाहरण: C+O₂→CO₂ | ५. उदाहरण: 2H₂Oविद्युत 2H₂+O₂ |
| तापदायक प्रतिक्रिया (Exothermic Reaction) | तापशोषक प्रतिक्रिया (Endothermic Reaction) |
|---|---|
| १. रासायनिक प्रतिक्रिया हुँदा ताप शक्ति उत्सर्जन हुन्छ । | १. रासायनिक प्रतिक्रिया हुनका लागि बाहिरबाट ताप शक्ति सोस्नुपर्छ । |
| २. प्रतिक्रिया हुँदा वरिपरिको वातावरणको तापक्रम बढ्छ । | २. प्रतिक्रिया हुँदा वरिपरिको वातावरणको तापक्रम घट्छ । |
| ३. उत्पादित पदार्थको कुल शक्ति प्रतिक्रियारत पदार्थको भन्दा कम हुन्छ । | ३. उत्पादित पदार्थको कुल शक्ति प्रतिक्रियारत पदार्थको भन्दा बढी हुन्छ । |
| ४. समीकरणमा तापलाई उत्पादित पदार्थतर्फ ‘+’ चिन्हले देखाइन्छ । (A+B→C+D+heat) | ४. समीकरणमा तापलाई प्रतिक्रियारत पदार्थतर्फ ‘+’ चिन्हले देखाइन्छ । (A+B+heat→C+D) |
| ५. उदाहरण: Zn+2HCl→ZnCl₂+H₂+ताप | ५. उदाहरण: CaCO₃+ताप→CaO+CO₂ |
| शब्द समीकरण (Word Equation) | सूत्र समीकरण (Formula Equation) |
|---|---|
| १. रासायनिक प्रतिक्रियालाई शब्दमा व्यक्त गर्ने समीकरण हो । | १. रासायनिक प्रतिक्रियालाई अणुसूत्र र सङ्केतमा व्यक्त गर्ने समीकरण हो । |
| २. यसले प्रतिक्रियामा भाग लिने पदार्थको नाम मात्र जनाउँछ । | २. यसले पदार्थको अणुमा भएको परमाणुको सङ्ख्या समेत जनाउँछ । |
| ३. यो गुणात्मक जानकारी मात्र दिन्छ । | ३. यो गुणात्मक र परिमाणात्मक दुवै जानकारी दिन्छ । |
| ४. यसलाई सन्तुलन गर्न आवश्यक पर्दैन । | ४. यसलाई पिण्ड संरक्षणको नियम अनुसार सन्तुलन गर्नुपर्छ । |
| ५. उदाहरण: हाइड्रोजन + अक्सिजन → पानी | ५. उदाहरण: 2H₂+O₂→2H₂O |
| एकल विस्थापन प्रतिक्रिया (Single Displacement) | दोहोरो विस्थापन प्रतिक्रिया (Double Displacement) |
|---|---|
| १. बढी क्रियाशील तत्त्वले यौगिकमा रहेको कम क्रियाशील तत्त्वलाई विस्थापित गर्ने प्रतिक्रिया हो । | १. दुई यौगिकहरू बिच आयोनहरू साटासाट भई दुई नयाँ यौगिक बन्ने प्रतिक्रिया हो । |
| २. यसको सामान्य रूप A+BC→AC+B हुन्छ । | २. यसको सामान्य रूप AB+CD→AD+CB हुन्छ । |
| ३. यसमा एउटा तत्त्व र एउटा यौगिक बिच प्रतिक्रिया हुन्छ । | ३. यसमा दुईवटा यौगिकहरू बिच प्रतिक्रिया हुन्छ । |
| ४. यो तत्त्वहरूको क्रियाशीलताको आधारमा हुन्छ । | ४. यो आयोनहरूको संयोजनबाट अवक्षेप (precipitate) बन्ने वा अम्ल-क्षार प्रतिक्रियामा आधारित हुन्छ । |
| ५. उदाहरण: Fe+CuSO₄→FeSO₄+Cu | ५. उदाहरण: AgNO₃+NaCl→AgCl↓+NaNO₃ |
३. कारण दिनुहोस् (Give Reasons)
उत्प्रेरक यस्तो रासायनिक पदार्थ हो जसले आफू प्रतिक्रियामा प्रत्यक्ष भाग नलिई रासायनिक प्रतिक्रियाको गतिलाई बढाउने वा घटाउने काम गर्छ । धेरै औद्योगिक प्रक्रियाहरूमा उत्पादन छिटो र प्रभावकारी बनाउन प्रतिक्रियाको गति बढाउन आवश्यक हुन्छ, त्यसैले उत्प्रेरकको प्रयोग गरिन्छ । उदाहरणका लागि, हेबर विधिबाट एमोनिया ग्यास बनाउँदा फलाम (Fe) उत्प्रेरकको प्रयोगले प्रतिक्रिया छिटो हुन्छ ।
जस्ता (Zinc) र हाइड्रोक्लोरिक अम्ल (HCl) बिचको प्रतिक्रिया एक तापदायक (exothermic) प्रतिक्रिया हो । यस प्रतिक्रियामा रासायनिक शक्ति ताप शक्तिमा परिणत भई उत्सर्जन हुन्छ, जसले गर्दा टे스्टट्युबको तापक्रम बढ्छ र तातो महसुस हुन्छ । (Zn+2HCl→ZnCl₂+H₂↑+ताप)
दाउरा जल्नु एक रासायनिक परिवर्तन हो । यस प्रक्रियामा दाउरामा भएको सेलुलोज अक्सिजनसँग प्रतिक्रिया गरी कार्बन डाइअक्साइड, पानीको बाफ र खरानी जस्ता नयाँ पदार्थहरूमा परिणत हुन्छ । खरानी एक अकार्बनिक पदार्थ हो भने दाउरा कार्बनिक पदार्थ हो । नयाँ पदार्थ बनेको र तिनीहरूको रासायनिक संरचना तथा गुणहरू दाउराको भन्दा पूर्णतया फरक हुने भएकोले दाउरा र खरानीमा फरक गुण हुन्छन् ।
हाइड्रोजन पेरोक्साइड (H₂O₂) सूर्यको प्रकाशको उपस्थितिमा सजिलै विच्छेदन भई पानी (H₂O) र अक्सिजन (O₂) ग्यासमा परिणत हुन्छ । यदि यसलाई पारदर्शी भाँडामा राखियो भने प्रकाश सजिलै भित्र छिर्छ र यसको विच्छेदन प्रक्रिया छिटो हुन्छ, जसले गर्दा यसको गुणस्तर र शक्ति नष्ट हुन्छ । त्यसैले यसलाई प्रकाशबाट जोगाउन रङ्गिन वा अपारदर्शी भाँडामा राखिन्छ । (2H₂O₂प्रकाश2H₂O+O₂)
अम्ल र क्षार बिच प्रतिक्रिया हुँदा दुवैले एक अर्काको गुणलाई नष्ट (निराकरण) गर्छन् र लवण तथा पानी बनाउँछन् । अम्लको अमिलोपन र क्षारको टर्रोपन दुवै हराएर जान्छ र उदासीन (neutral) घोल बन्छ । एक अर्काको प्रभावलाई शून्य वा निराकरण गर्ने भएकोले यस प्रतिक्रियालाई निराकरण प्रतिक्रिया (Neutralization Reaction) भनिन्छ ।
रासायनिक प्रतिक्रियाको गति विभिन्न कुराहरूमा निर्भर गर्दछ, जस्तै: प्रतिक्रियारत पदार्थको प्रकृति, तापक्रम, चाप, सतहको क्षेत्रफल, र उत्प्रेरकको उपस्थिति । केही पदार्थहरू स्वभावैले बढी क्रियाशील हुन्छन् (जस्तै: सोडियम) भने केही कम क्रियाशील (जस्तै: फलाम) हुन्छन् । फरक-फरक प्रतिक्रियाका लागि चाहिने सक्रियता शक्ति (activation energy) पनि फरक हुन्छ । यी कारक तत्त्वहरूमा भिन्नता हुने भएकाले रासायनिक प्रतिक्रियाको गति प्रतिक्रियाअनुसार फरक हुन्छ ।
४. रासायनिक समीकरणसम्बन्धी अभ्यासहरू (Exercises on Chemical Equations)
i. सोडियम क्लोराइड विद्युत → सोडियम + क्लोरिन
• 2NaCl(l)विद्युत−विच्छेदन → 2Na(s)+Cl₂(g)
ii. एलुमिनियम + अक्सिजन → एलुमिनियम अक्साइड
• 4Al(s)+3O₂(g)→2Al₂O₃(s)
iii. लिथियम + क्लोरिन → लिथियम क्लोराइड
• 2Li(s)+Cl₂(g)→2LiCl(s)
iv. पोटासियम क्लोरेट ताप उत्प्रेरक → पोटासियम क्लोराइड + अक्सिजन
• 2KClO₃(s)Δ MnO₂→2KCl(s)+3O₂(g)
v. म्याग्नेसियम अक्साइड + हाइड्रोक्लोरिक एसिड → म्याग्नेसियम क्लोराइड + पानी
• MgO(s)+2HCl(aq)→MgCl₂(aq)+H₂O(l)
vi. क्याल्सियम अक्साइड + पानी → क्याल्सियम हाइड्रोक्साइड
• CaO(s)+H₂O(l)→Ca(OH)₂(aq)
vii. एलुमिनियम + नाइट्रोजन → एलुमिनियम नाइट्राइड
• 2Al(s)+N₂(g)→2AlN(s)
i. Li+O₂→Li₂O → 4Li+O₂→2Li₂O
ii. Ag+Cl₂→AgCl → 2Ag+Cl₂→2AgCl
iii. K+Br₂→KBr → 2K+Br₂→2KBr
iv. MgO→Mg+O₂ → 2MgO→2Mg+O₂
v. Cu+Au(NO₃)₃→Cu(NO₃)₂+Au → 3Cu+2Au(NO₃)₃→3Cu(NO₃)₂+2Au
vi. H₂SO₄+KOH→K₂SO₄+H₂O → H₂SO₄+2KOH→K₂SO₄+2H₂O
vii. Na₂O+HCl→NaCl+H₂O → Na₂O+2HCl→2NaCl+H₂O
viii. Ca(OH)₂+CO₂→CaCO₃+H₂O → यो समीकरण पहिले नै सन्तुलित छ ।
ix. Au+Br₂→AuBr₃ → 2Au+3Br₂→2AuBr₃
x. Zn+N₂→Zn₃N₂ → 3Zn+N₂→Zn₃N₂
i. KClO₃→KCl+O₂
– सन्तुलित समीकरण: 2KClO₃→2KCl+3O₂
– प्रतिक्रियाको प्रकार: विभाजन (Decomposition) / ताप-विच्छेदन (Thermal Decomposition)
ii. CH₄+O₂→CO₂+H₂O
– सन्तुलित समीकरण: CH₄+2O₂→CO₂+2H₂O
– प्रतिक्रियाको प्रकार: दहन (Combustion)
iii. Fe+O₂→Fe₂O₃
– सन्तुलित समीकरण: 4Fe+3O₂→2Fe₂O₃
– प्रतिक्रियाको प्रकार: संयोजन (Combination)
iv. Zn+H₂SO₄→ZnSO₄+H₂
– सन्तुलित समीकरण: यो समीकरण पहिले नै सन्तुलित छ ।
– प्रतिक्रियाको प्रकार: एकल विस्थापन (Single Displacement)
v. Al+H₂SO₄→Al₂(SO₄)₃+H₂
– सन्तुलित समीकरण: 2Al+3H₂SO₄→Al₂(SO₄)₃+3H₂
– प्रतिक्रियाको प्रकार: एकल विस्थापन (Single Displacement)
५. तलका प्रश्नहरूको उत्तर दिनुहोस् (Answer the Following Questions)
पदार्थको भौतिक गुणहरू जस्तै अवस्था, आकार, घनत्व आदिमा परिवर्तन हुने तर रासायनिक गुण र संरचनामा कुनै परिवर्तन नहुने प्रक्रियालाई भौतिक परिवर्तन भनिन्छ । यो अस्थायी र उल्टाउन सकिने हुन्छ ।
उदाहरणहरू:
1. पानी जमेर बरफ बन्नु ।
2. चिनी पानीमा घुल्नु ।
जुन परिवर्तन हुँदा पदार्थको रासायनिक संरचना र गुणहरू नै बदलिएर नयाँ गुण भएको पदार्थ बन्छ, त्यसलाई रासायनिक परिवर्तन भनिन्छ । यो स्थायी र सामान्यतया उल्टाउन नसकिने हुन्छ ।
उदाहरणहरू:
1. फलाममा खिया लाग्नु ।
2. दाउरा जलेर खरानी बन्नु ।
कुनै पनि रासायनिक प्रतिक्रियामा भाग लिने प्रतिक्रियारत पदार्थहरू र प्रतिक्रिया पश्चात् बन्ने उत्पादित पदार्थहरूलाई सङ्केत र अणुसूत्रको माध्यमबाट देखाइने संक्षिप्त प्रस्तुतिलाई रासायनिक समीकरण भनिन्छ ।
उदाहरण: म्याग्नेसियम र अक्सिजनबिचको प्रतिक्रियालाई निम्न रासायनिक समीकरणले देखाइन्छ:
2Mg+O₂→2MgO
सूत्र समीकरणलाई पिण्ड संरक्षणको नियम (Law of Conservation of Mass) अनुसार सन्तुलन गरिन्छ । यस नियम अनुसार, रासायनिक प्रतिक्रियामा पिण्ड न त सिर्जना हुन्छ न त नष्ट हुन्छ । अर्थात्, प्रतिक्रियारत पदार्थहरूको कुल पिण्ड र उत्पादित पदार्थहरूको कुल पिण्ड बराबर हुनुपर्छ । समीकरणको दुवैतर्फ प्रत्येक तत्त्वको परमाणु सङ्ख्या बराबर बनाउनका लागि समीकरणलाई सन्तुलन गरिन्छ ।
दुई वा सोभन्दा बढी तत्त्व वा यौगिकहरू मिलेर एउटा मात्र नयाँ यौगिक बन्ने रासायनिक प्रतिक्रियालाई संयोजन प्रतिक्रिया भनिन्छ ।
उदाहरण: क्याल्सियम अक्साइड (चुन) ले पानीसँग प्रतिक्रिया गर्दा क्याल्सियम हाइड्रोक्साइड (निराएको चुन) बन्छ ।
CaO+H₂O→Ca(OH)₂
यहाँ, दुई फरक यौगिकहरू (CaO र H₂O) मिलेर एउटा मात्र यौगिक (Ca(OH)₂) बनेको छ, त्यसैले यो संयोजन प्रतिक्रिया हो ।
एउटा यौगिकमा ताप, प्रकाश वा विद्युतको प्रभावले सो यौगिक टुक्रिएर दुई वा सोभन्दा बढी सरल पदार्थहरू बन्ने रासायनिक प्रतिक्रियालाई विभाजन प्रतिक्रिया भनिन्छ ।
उदाहरणहरू:
1. पानीमा विद्युत प्रवाह गर्दा हाइड्रोजन र अक्सिजन ग्यासमा टुक्रिनु: 2H₂Oविद्युत → 2H₂+O₂
2. पोटासियम क्लोरेटलाई तताउँदा पोटासियम क्लोराइड र अक्सिजन बन्नु: 2KClO₃ताप → 2KCl+3O₂
अम्ल र क्षारबिच प्रतिक्रिया भई लवण र पानी बन्ने रासायनिक प्रतिक्रियालाई अम्लक्षर प्रतिक्रिया भनिन्छ । यसलाई निराकरण प्रतिक्रिया पनि भनिन्छ ।
उदाहरणहरू:
1. हाइड्रोक्लोरिक एसिड र सोडियम हाइड्रोक्साइडबिचको प्रतिक्रिया: HCl+NaOH→NaCl+H₂O
2. सल्फ्युरिक एसिड र पोटासियम हाइड्रोक्साइडबिचको प्रतिक्रिया: H₂SO₄+2KOH→K₂SO₄+2H₂O
तापदायक प्रतिक्रिया (Exothermic Reaction): रासायनिक प्रतिक्रिया हुँदा ताप शक्ति उत्सर्जन हुने प्रतिक्रियालाई तापदायक प्रतिक्रिया भनिन्छ ।
उदाहरण: प्राकृतिक ग्यास (मिथेन) जल्दा: CH₄+2O₂→CO₂+2H₂O+ताप
तापशोषक प्रतिक्रिया (Endothermic Reaction): रासायनिक प्रतिक्रिया सम्पन्न हुनका लागि बाहिरबाट ताप शक्ति सोस्नुपर्ने प्रतिक्रियालाई तापशोषक प्रतिक्रिया भनिन्छ ।
उदाहरण: क्याल्सियम कार्बोनेटलाई तताउँदा: CaCO₃+ताप→CaO+CO₂
रासायनिक प्रतिक्रियामा प्रभाव पार्ने ५ ओटा कारक तत्त्वहरू निम्न छन्:
1. तापक्रम (Temperature)
2. प्रतिक्रियारत पदार्थको चाप (Pressure) र सान्द्रता (Concentration)
3. उत्प्रेरक (Catalyst)
4. सतहको क्षेत्रफल (Surface Area)
5. प्रकाश (Light)
आफू रासायनिक प्रतिक्रियामा स्थायी रूपमा भाग नलिई प्रतिक्रियाको दरलाई बढाउने वा घटाउने पदार्थलाई उत्प्रेरक भनिन्छ ।
भूमिका: रासायनिक प्रतिक्रियामा उत्प्रेरकको मुख्य भूमिका प्रतिक्रियाको गतिलाई परिवर्तन गर्नु हो । धनात्मक उत्प्रेरकले प्रतिक्रियाको गति बढाउँछ भने ऋणात्मक उत्प्रेरकले गति घटाउँछ । यसले प्रतिक्रिया हुन चाहिने सक्रियता शक्ति (activation energy) लाई कम वा बढी गराएर आफ्नो भूमिका निर्वाह गर्छ ।
उदाहरण: पोटासियम क्लोरेट (KClO₃) बाट अक्सिजन ग्यास बनाउँदा म्याङ्गानिज डाइअक्साइड (MnO₂) लाई उत्प्रेरकको रूपमा प्रयोग गरिन्छ, जसले कम तापक्रममै प्रतिक्रियाको गतिलाई बढाइदिन्छ ।
2KClO₃(s)MnO₂उत्प्रेरक→2KCl(s)+3O₂(g)
कुनै पनि रासायनिक प्रतिक्रियालाई सङ्केत र अणुसूत्रको माध्यमबाट संक्षिप्त रूपमा प्रस्तुत गर्ने तरिकालाई रासायनिक समीकरण भनिन्छ । यसले प्रतिक्रियारत र उत्पादित पदार्थहरूका साथै प्रतिक्रियाको अवस्था पनि देखाउन सक्छ ।
उदाहरण: जस्ताले सल्फ्युरिक एसिडसँग प्रतिक्रिया गर्दा जिंक सल्फेट र हाइड्रोजन ग्यास बन्छ । यसलाई निम्न समीकरणले देखाइन्छ:
Zn+H₂SO₄→ZnSO₄+H₂
यहाँ, Zn र H₂SO₄ प्रतिक्रियारत पदार्थ हुन् भने ZnSO₄ र H₂ उत्पादित पदार्थ हुन् ।
प्रति एकाइ समयमा प्रतिक्रियारत पदार्थको सान्द्रतामा आउने कमी वा उत्पादित पदार्थको सान्द्रतामा हुने वृद्धिलाई रासायनिक प्रतिक्रियाको दर (Rate of Chemical Reaction) भनिन्छ ।
यसलाई असर पार्ने चार तत्त्वहरू:
1. तापक्रम (Temperature)
2. उत्प्रेरक (Catalyst)
3. सतहको क्षेत्रफल (Surface Area of Reactants)
4. प्रतिक्रियारत पदार्थको सान्द्रता (Concentration of Reactants)
जुन रासायनिक प्रतिक्रियामा बढी क्रियाशील तत्त्वले यौगिकमा रहेको कम क्रियाशील तत्त्वलाई त्यसको स्थानबाट हटाउँछ (विस्थापित गर्छ), त्यसलाई विस्थापन प्रतिक्रिया भनिन्छ । यो एकल विस्थापन र दोहोरो विस्थापन गरी दुई प्रकारको हुन्छ ।
उदाहरणहरू:
1. एकल विस्थापन: फलामले कपर सल्फेटको घोलबाट कपरलाई विस्थापित गर्छ ।
Fe(s)+CuSO₄(aq)→FeSO₄(aq)+Cu(s)
2. दोहोरो विस्थापन: सोडियम क्लोराइड र सिल्भर नाइट्रेटको घोलबिच आयोन साटासाट हुन्छ ।
NaCl(aq)+AgNO₃(aq)→NaNO₃(aq)+AgCl(s)↓
1. चुनढुङ्गा (क्याल्सियम कार्बोनेट) लाई तताउँदा क्याल्सियम अक्साइड र कार्बन डाइअक्साइड बन्छ:
CaCO₃(s)ताप→CaO(s)+CO₂(g)
2. सिल्भर क्लोराइडलाई सूर्यको प्रकाशमा राख्दा सिल्भर र क्लोरिनमा विच्छेदन हुन्छ:
2AgCl(s)प्रकाश→2Ag(s)+Cl₂(g)
i. म्याग्नेसियम धातुलाई हाइड्रोक्लोरिक अम्लमा हाल्दा:
– म्याग्नेसियमले हाइड्रोजनलाई विस्थापित गर्छ र हाइड्रोजन ग्यासको फिँज निस्कन्छ । यो तापदायक प्रतिक्रिया हो ।
– समीकरण: Mg(s)+2HCl(aq)→MgCl₂(aq)+H₂(g)↑
ii. सोडियम हाइड्रोक्साइडलाई सल्फ्युरिक अम्लसंग मिसाउँदा:
– यो अम्ल-क्षार निराकरण प्रतिक्रिया हो, जसमा लवण (सोडियम सल्फेट) र पानी बन्छ ।
– समीकरण: 2NaOH(aq)+H₂SO₄(aq)→Na₂SO₄(aq)+2H₂O(l)
iii. हाइड्रोजन पेरोक्साइडलाई म्याङ्गानिज डाइअक्साइड (उत्प्रेरक)को उपस्थितिमा प्रतिक्रिया गराउँदा:
– हाइड्रोजन पेरोक्साइड तीव्र गतिमा विच्छेदन भई पानी र अक्सिजन ग्यास बन्छ ।
– समीकरण: 2H₂O₂(aq)MnO₂→2H₂O(l)+O₂(g)↑
iv. कपर कार्बोनेटलाई तताउँदा:
– हरियो रङ्गको कपर कार्बोनेट टुक्रिएर कालो रङ्गको कपर (II) अक्साइड र कार्बन डाइअक्साइड ग्यास बन्छ ।
– समीकरण: CuCO₃(s)ताप→CuO(s)+CO₂(g)↑
v. नाइट्रोजन र हाइड्रोजनलाई उच्च ताप र चापमा मिसाउँदा:
– हेबर विधि अनुसार, नाइट्रोजन र हाइड्रोजन ग्यासले फलाम उत्प्रेरकको उपस्थितिमा प्रतिक्रिया गरी एमोनिया ग्यास बनाउँछ ।
– समीकरण: N₂(g)+3H₂(g)⇌2NH₃(g)
vi. पानीको विद्युत विच्छेदन गर्दा:
– पानी हाइड्रोजन र अक्सिजन ग्यासमा टुक्रिन्छ । हाइड्रोजन क्याथोडमा र अक्सिजन एनोडमा जम्मा हुन्छ ।
– समीकरण: 2H₂O(l)विद्युत→2H₂(g)+O₂(g)
i. यो कुन खालको रासायनिक प्रतिक्रिया हो ?
– यो अम्ल-क्षार निराकरण प्रतिक्रिया (Acid-Base Neutralization Reaction) हो ।
ii. यो प्रतिक्रियाको परिभाषा लेख्नुहोस् ।
– अम्ल र क्षारबिच प्रतिक्रिया भई एक-अर्काको गुणलाई नष्ट गरी लवण र पानी बन्ने रासायनिक प्रतिक्रियालाई अम्ल-क्षार निराकरण प्रतिक्रिया भनिन्छ ।
iii. यस्तै खाले रासायनिक प्रतिक्रियाको थप एउटा उदाहरण दिनुहोस् ।
– उदाहरण: 2HCl+Ca(OH)₂→CaCl₂+2H₂O
प्रतिक्रियाको प्रकार: एकल विस्थापन प्रतिक्रिया (Single Displacement Reaction) ।
विवरण: यहाँ बढी क्रियाशील धातु फलाम (Fe) ले कम क्रियाशील धातु कपर (Cu) लाई त्यसको लवणको घोल (कपर सल्फेट) बाट विस्थापित गर्छ । निलो रङ्गको घोल खैरो हुँदै जान्छ र फलामको किलामा खैरो-रातो रङ्गको कपर तह जम्मा हुन्छ ।
सन्तुलित समीकरण: Fe(s)+CuSO₄(aq)→FeSO₄(aq)+Cu(s)
विद्यार्थी A: Mg को रिबन बाल्नु संयोजन प्रतिक्रिया हो (2Mg+O₂→2MgO) ।
विद्यार्थी B: Zn लाई FeSO₄ को घोलमा मिसाउनु एकल विस्थापन प्रतिक्रिया हो ।
विद्यार्थी C: KClO₃ लाई परीक्षण नलीमा तताउनु विच्छेदन/विभाजन प्रतिक्रिया हो ।
विद्यार्थी D: Zn लाई HCl को घोलमा मिसाउनु एकल विस्थापन प्रतिक्रिया हो ।
त्यसैले, विद्यार्थी C ले सही विधि अपनाएछन् ।
उक्त विच्छेदन प्रतिक्रियाको सन्तुलित समीकरण: 2KClO₃(s)ताप→2KCl(s)+3O₂(g)
म्याग्नेसियमलाई हावामा (अक्सिजनको उपस्थितिमा) जलाउँदा सेतो धुलो बन्छ, जुन म्याग्नेसियम अक्साइड हो । तसर्थ, A म्याग्नेसियम अक्साइड (MgO) हो ।
उक्त प्रतिक्रियाको सन्तुलित रासायनिक समीकरण: 2Mg(s)+O₂(g)→2MgO(s)