Chapter 19: दैनिक जीवनमा प्रयोग हुने रसायनहरू (Chemicals Used in Daily Life)
Chapter 19: Class 10 Science: दैनिक जीवनमा प्रयोग हुने रसायनहरू – अभ्यास | Nepali Medium
यस पृष्ठमा कक्षा १० विज्ञानको ‘दैनिक जीवनमा प्रयोग हुने रसायनहरू’ अध्यायका सबै अभ्यास प्रश्नहरूको समाधान प्रस्तुत गरिएको छ। यो Class 10 Science Chemicals in Daily Life Nepali Medium को SEE परीक्षा तयारीका लागि उपयोगी हुनेछ।
१. सही विकल्प छनोट गर्नुहोस्
२. फरक लेख्नुहोस्
| विषय | रासायनिक कीटनाशक (Chemical Insecticide) | जैविक कीटनाशक (Biological Insecticide) |
|---|---|---|
| १. स्रोत | प्रयोगशालामा कृत्रिम रूपमा संश्लेषण गरिन्छ। | बोटबिरुवा, जनावर वा सूक्ष्मजीव जस्ता प्राकृतिक स्रोतबाट प्राप्त गरिन्छ। |
| २. रासायनिक प्रकृति | प्रायः अर्गानोक्लोराइड, अर्गानोफोस्फेट जस्ता जटिल यौगिकहरू हुन्। | प्रायः बोटबिरुवाका तेल, अल्कालोइड, वा सूक्ष्मजीवका विषालु पदार्थ हुन्। |
| ३. प्रभाव | फराकिलो प्रभाव (broad-spectrum) हुन्छ; हानिकारक र फाइदाजनक दुवै कीरालाई मार्छ। | निश्चित प्रजातिमा मात्र असरदार (narrow-spectrum) हुन्छ। |
| ४. वातावरणीय असर | वातावरणमा लामो समयसम्म रहिरहन्छ (persistent) र जैविक आवर्धन (biomagnification) हुन्छ। | छिट्टै विघटन (biodegradable) हुन्छ र वातावरणमा नकारात्मक असर कम गर्छ। |
| ५. उदाहरण | DDT, BHC, मालाथिन (Malathion), डायल्ड्रिन (Dieldrin) | निमको तेल (Neem oil), पाइरेथ्रिन (Pyrethrin), ब्यासिलस थुरिन्जिएन्सिस (Bt) |
| विषय | रासायनिक खाद्य परिरक्षी | प्राकृतिक खाद्य परिरक्षी |
|---|---|---|
| १. स्रोत | प्रयोगशालामा कृत्रिम रूपमा बनाइन्छ। | प्रकृतिमा पाइने स्रोतहरूबाट प्राप्त हुन्छ। |
| २. कार्यविधि | सूक्ष्मजीवहरूको कोष झिल्ली वा इन्जाइम प्रणालीलाई निष्क्रिय पारेर काम गर्छ। | खाद्यपदार्थबाट पानी सोस्ने, अम्लीय वातावरण बनाउने वा हावा रोक्ने प्रक्रियाबाट काम गर्छ। |
| ३. स्वास्थ्यमा असर | धेरै मात्रामा प्रयोग गर्दा स्वास्थ्य समस्या निम्त्याउन सक्छ। | सामान्यतया स्वास्थ्यका लागि सुरक्षित मानिन्छ। |
| ४. प्रयोग | व्यावसायिक रूपमा प्याकेज गरिएका खानेकुराहरूमा प्रयोग गरिन्छ। | परम्परागत रूपमा घरमै खानेकुरा संरक्षण गर्न प्रयोग गरिन्छ। |
| ५. उदाहरण | सोडियम बेन्जोएट, पोटासियम सल्फाइट, सोडियम नाइट्रेट | नुन, चिनी, तेल, भिनेगर, बेसार |
| विषय | साबुन (Soap) | डिटरजेन्ट (Detergent) |
|---|---|---|
| १. कच्चा पदार्थ | प्राकृतिक चिल्लो पदार्थ (वनस्पति तेल/जनावरको बोसो) र क्षारबाट बनाइन्छ। | पेट्रोलियम पदार्थका उप-उत्पादनहरूबाट कृत्रिम रूपमा बनाइन्छ। |
| २. रासायनिक प्रकृति | उच्च फ्याटी एसिडका सोडियम वा पोटासियम लवण हुन्। | अल्काइल बेन्जिन सल्फोनेट वा अल्काइल सल्फेटका लवण हुन्। |
| ३. कडा पानीमा प्रभाव | कडा पानीमा अविलेय पदार्थ (scum) बनाउँछ र फिज दिँदैन। | कडा पानीमा पनि प्रभावकारी हुन्छ र अविलेय पदार्थ बनाउँदैन। |
| ४. विघटन | बायोडिग्रेडेबल (biodegradable) हुन्छ। | केही डिटरजेन्टहरू बायोडिग्रेडेबल हुँदैनन्। |
| ५. अम्लीयता/क्षारीयता | सामान्यतया क्षारीय (alkaline) प्रकृतिका हुन्छन्। | सामान्यतया तटस्थ (neutral) प्रकृतिका हुन्छन्। |
३. कारण दिनुहोस्
DDT अविघटनशील (non-biodegradable) कीटनाशक हो। यो खाद्य श्रृंखला (food chain) मा प्रवेश गरी जैविक आवर्धन (biomagnification) गराउँछ, जसले माथिल्लो तहका जीवहरूलाई घातक असर गर्छ। यसले फाइदाजनक कीरा र चराहरूलाई पनि मार्ने हुनाले पारिस्थितिक पद्धतिमा असन्तुलन ल्याउँछ।
रासायनिक विषादीले मानव स्वास्थ्यमा गम्भीर असर (जस्तै: क्यान्सर), वातावरण प्रदूषण (जल, माटो), कीरामा प्रतिरोध क्षमताको विकास, र जैविक विविधतामा ह्रास ल्याउँछ। यी नकारात्मक असरहरूका कारण यसको प्रयोग घटाउँदै लैजानु पर्दछ।
साबुन बनाउने प्रक्रियाको अन्त्यमा खाने नुन (NaCl) को घोल मिसाइन्छ। यो प्रक्रियालाई ‘स्याल्टिङ आउट’ (salting out) भनिन्छ। नुनले पानीमा साबुनको घुलनशीलता (solubility) लाई घटाइदिन्छ, जसले गर्दा साबुन ठोस डल्लाको रूपमा घोलबाट छुट्टिएर सतहमा तैरिन थाल्छ र यसलाई सजिलै छुट्टाउन सकिन्छ।
अचारमा प्रयोग गरिने नुन, तेल, र मसलाहरूले प्राकृतिक खाद्य परिरक्षीको (natural food preservative) रूपमा काम गर्छन्। नुनले अस्मोसिस (osmosis) प्रक्रियाद्वारा सूक्ष्मजीवहरूलाई निष्क्रिय बनाउँछ, तेलले हावाको सम्पर्क रोक्छ, र अमिलोपनाले सूक्ष्मजीवको वृद्धिलाई रोक्छ, जसले गर्दा अचार धेरै दिनसम्म बिग्रिँदैन।
४. तलका प्रश्नको उत्तर दिनुहोस्
BHC: Benzene Hexachloride (बेन्जिन हेक्जाक्लोराइड)
DDT: Dichlorodiphenyltrichloroethane (डाइक्लोरोडाइफिनाइलट्राइक्लोरोइथेन)
खाद्य परिरक्षी (Food Preservative): खाद्य पदार्थलाई सूक्ष्मजीवहरूको वृद्धि तथा रासायनिक प्रतिक्रियाबाट बचाई लामो समयसम्म खानयोग्य राख्न प्रयोग गरिने पदार्थलाई खाद्य परिरक्षी भनिन्छ।
प्रयोग: खाद्य पदार्थको आयु (shelf life) बढाउन, पौष्टिक तत्त्व कायम राख्न, र खानाबाट लाग्ने रोगहरूबाट बच्न।
सोडियम बेन्जोएट, पोटासियम सल्फाइट, सोडियम नाइट्रेट, सोरबिक एसिड, एसिटिक एसिड आदि।
सुकाउने (Drying), नुन लगाउने (Salting), चिस्यानमा राख्ने (Refrigeration), चिनीमा राख्ने (Sugaring), तेलमा डुबाउने, र धुवाँ दिने (Smoking) जस्ता उपायहरू अपनाइन्छ।
प्राकृतिक खाद्य परिरक्षी: प्रकृतिमा पाइने स्रोतहरू (जस्तै: नुन, चिनी, तेल) बाट प्राप्त हुने र खाद्य पदार्थलाई सुरक्षित राख्न प्रयोग गरिने पदार्थ।
किन राम्रो: यिनीहरू स्वास्थ्यका लागि सुरक्षित, वातावरणमैत्री, कुनै हानिकारक अवशेष नछोड्ने र कहिलेकाहीँ पौष्टिक पनि हुने भएकाले राम्रो मानिन्छ।
कृत्रिम रूपमा फलफूल पकाउन क्याल्सियम कार्बाइड (\(CaC_2\)) को प्रयोग गरिन्छ। यसलाई फलफूलसँगै बन्द कोठामा राख्दा यसले जलवाष्पसँग प्रतिक्रिया गरेर एसिटिलिन ग्यास (\(C_2H_2\)) उत्पादन गर्छ। यो ग्यासले फलफूललाई प्राकृतिक रूपमा पकाउने इथिलिन हर्मोनले जस्तै काम गर्छ र फलफूल चाँडै पाक्छ।
\(CaC_2 + 2H_2O \rightarrow C_2H_2 + Ca(OH)_2\)
व्यक्तिगत सुरक्षा (पन्जा, मास्क, चस्मा) अपनाउने, हावा चलेको दिशामा छर्किने, सिफारिस गरिएको मात्रामा मात्र प्रयोग गर्ने, सुरक्षित भण्डारण गर्ने, र प्रयोगपछि राम्ररी सरसफाइ गर्ने।
सामग्रीहरू: साबुन, डिटरजेन्ट, ट्वाइलेट क्लिनर, फिनाइल, ब्लिचिङ पाउडर आदि।
असरहरू: डिटरजेन्टमा हुने फोस्फेटले युट्रोफिकेशन (Eutrophication) गराउँछ, जसले जलचरलाई असर गर्छ। केही रसायनहरू अविघटनशील (non-biodegradable) हुँदा जल र भूमि प्रदूषण बढ्छ।
साबुन बनाउने प्रक्रियालाई साबुनीकरण (Saponification) भनिन्छ। यसमा चिल्लो पदार्थ (वनस्पति तेल वा जनावरको बोसो) लाई कडा क्षार (strong alkali) सँग तताइन्छ। प्रतिक्रियाबाट साबुन (फ्याटी एसिडको लवण) र ग्लिसरोल बन्छ। पछि नुनको घोल हालेर साबुनलाई छुट्टाइन्छ।
समीकरण: चिल्लो पदार्थ + क्षार \(\rightarrow\) साबुन + ग्लिसरोल
डिटरजेन्ट: पेट्रोलियम पदार्थका हाइड्रोकार्बनबाट बनाइएको एक कृत्रिम सफा गर्ने पदार्थ हो, जसले कडा पानीमा पनि प्रभावकारी रूपमा काम गर्छ।
उदाहरण: १. सोडियम लराइल सल्फेट (Sodium Lauryl Sulphate – SLS) २. सोडियम डोडेसिलबेन्जिनसल्फोनेट (Sodium dodecylbenzenesulfonate)
मानव स्वास्थ्यमा असर: छालामा एलर्जी, श्वासप्रश्वासमा समस्या, आँखामा जलन।
वातावरणमा असर: युट्रोफिकेशन, जल प्रदूषण (अविघटनशील रसायनले गर्दा), र जलचरलाई विषाक्त असर।
विकल्पहरू:
१. एकीकृत कीट व्यवस्थापन (Integrated Pest Management – IPM): जैविक नियन्त्रण, खेतीपाती विधिमा सुधार, र भौतिक नियन्त्रण अपनाउने।
२. जैविक विषादीको प्रयोग: निम, तितेपाती, असुरो जस्ता वनस्पतिको झोल प्रयोग गर्ने।
३. जनचेतना कार्यक्रम: किसानहरूलाई रासायनिक विषादीका असर र सुरक्षित विकल्पबारे तालिम दिने।
४. सरकारी नीति र नियमन: हानिकारक विषादीको बिक्रीमा कडा नियमन गर्ने र जैविक खेतीलाई प्रोत्साहन गर्ने।
रासायनिक प्रदूषण: मानव निर्मित हानिकारक रसायनहरू हावा, पानी, वा माटोमा मिसिएर वातावरण र जीवजन्तुको स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर पार्ने अवस्था।
कारणहरू: औद्योगिक उत्सर्जन, कृषिमा रसायनको प्रयोग, घरायसी फोहोर, यातायातका साधन।
निराकरणका उपायहरू: उद्योगमा प्रदूषण नियन्त्रण, जैविक खेतीलाई प्रोत्साहन, फोहोर व्यवस्थापन (3R), हरित रसायनशास्त्रको प्रयोग, र जनचेतना।
प्रदूषण: सिमेन्ट उद्योगबाट वायु प्रदूषण, प्लास्टिक र सिसाबाट भूमि प्रदूषण, डिटरजेन्ट र रासायनिक मलबाट जल प्रदूषण।
कारणहरू: औद्योगिक उत्सर्जन, अविघटनशील फोहोर, कृषिमा रसायनको प्रयोग।
व्यवस्थापनका सुझावहरू: स्रोतमा न्यूनीकरण (Reduce), फोहोरको वर्गीकरण, पुनः चक्रीय (Recycling), औद्योगिक प्रदूषण नियन्त्रण प्रविधि जडान, जैविक विकल्पको खोजी, र सचेतना। प्रदूषण बारे थप जान्नुहोस्।