/ SEE
Class 10 Science Hydrocarbon (Chapter 18) – सम्पूर्ण अभ्यास | Nepali Medium
SEE Science Notes मा फर्कनुहोस्
Class 10 Science Hydrocarbon Nepali Medium - कक्षा १० विज्ञान: हाइड्रोकार्बन

Chapter 18: हाइड्रोकार्बन र यसका यौगिकहरू (Hydrocarbons and their Compounds)

Class 10 Science Hydrocarbon (Chapter 18) – सम्पूर्ण अभ्यास | Nepali Medium

यस पृष्ठमा कक्षा १० विज्ञानको ‘हाइड्रोकार्बन र यसका यौगिकहरू’ अध्यायका सबै अभ्यास प्रश्नहरूको समाधान प्रस्तुत गरिएको छ। यो Class 10 Science Hydrocarbon Nepali Medium को SEE परीक्षा तयारीका लागि उपयोगी हुनेछ।

१. हाइड्रोकार्बन सम्बन्धी सही विकल्प छनोट गर्नुहोस्

(क) तलका मध्ये कुन चाहिँ हाइड्रोकार्बन अल्केन समूहअन्तर्गत पर्छ ?
(अ) मिथेन (Methane)
(आ) इथिलिन (Ethylene)
(इ) एसिटिलिन (Acetylene)
(ई) प्रोपाइन (Propyne)
कारण: मिथेन (CH₄) एक संतृप्त हाइड्रोकार्बन (saturated hydrocarbon) हो जसमा कार्बन र हाइड्रोजनबीच एकल सहसंयोजक बोन्ड (single covalent bond) मात्र हुन्छ, जुन अल्केन समूहको मुख्य विशेषता हो।
(ख) तलका मध्ये कुन चाहिँ ग्लिसेरोलको आर्णावक सूत्र हो ?
(अ) C₃H₆(OH)₂
(आ) C₃H₅(OH)₂
(इ) C₃H₄(OH)₄
(ई) C₃H₅(OH)₃
कारण: ग्लिसेरोल एक ट्राइहाइड्रिक अल्कोहल (trihydric alcohol) हो। यसमा प्रोपेनको तीनवटा हाइड्रोजन परमाणुलाई तीनवटा हाइड्रोक्सिल (-OH) समूहले प्रतिस्थापन गरेको हुनाले यसको आणविक सूत्र (molecular formula) C₃H₅(OH)₃ हुन्छ।
(ग) तलका मध्ये कुन चाहिं पेय पदार्थका रूपमा प्रयोग गरिने अल्कोहलको IUPAC नाम हो ?
(अ) मिथानोल (Methanol)
(आ) प्रोपानोल (Propanol)
(इ) इथानोल (Ethanol)
(ई) व्युटानोल (Butanol)
कारण: इथानोल (C₂H₅OH) लाई मादक पेय पदार्थहरूमा प्रयोग गरिन्छ। मिथानोल विषाक्त (toxic) हुन्छ।
(घ) शरीरका ओठ, गालालगायत विभिन्न भागको छालालाई फुट्नबाट जोगाउन केको प्रयोग गरिन्छ ?
(अ) मिथाइल अल्कोहल (Methyl alcohol)
(आ) इथाइल अल्कोहल (Ethyl alcohol)
(इ) ग्लिसेरिन (Glycerin)
(ई) ग्लुकोज (Glucose)
कारण: ग्लिसेरिन (ग्लिसेरोल) मा छालालाई नरम र मुलायम बनाउने गुण (moisturizing property) हुन्छ। यसले हावाबाट पानी सोसेर छालालाई सुख्खा हुन र फुट्नबाट बचाउँछ।
(ङ) तलका मध्ये कुन हाइड्रोकार्बनबाट ग्लिसेरोल बनाइन्छ ?
(अ) मिथेन (Methane)
(आ) इथेन (Ethane)
(इ) प्रोपेन (Propane)
(ई) ग्लुकोज (Glucose)
कारण: ग्लिसेरोल (Propane-1,2,3-triol) प्रोपेन (C₃H₈) बाट बनेको यौगिक हो।

२. फरक लेख्नुहोस्

(क) संतृप्त र असंतृप्त हाइड्रोकार्बन (Saturated and Unsaturated Hydrocarbons)
संतृप्त हाइड्रोकार्बन (Saturated)असंतृप्त हाइड्रोकार्बन (Unsaturated)
१. यसमा कार्बन-कार्बन परमाणुहरूबीच एकल सहसंयोजक बोन्ड (C-C) मात्र हुन्छ।१. यसमा कम्तिमा एउटा कार्बन-कार्बन डबल (C=C) वा ट्रिपल (C ≡ C) बोन्ड हुन्छ।
२. यसमा हाइड्रोजनको संख्या अधिकतम हुन्छ।२. यसमा समान कार्बन संख्या भएको संतृप्त हाइड्रोकार्बनभन्दा कम हाइड्रोजन हुन्छ।
३. यिनीहरू कम प्रतिक्रियाशील (less reactive) हुन्छन् र प्रतिस्थापन प्रतिक्रिया (substitution reaction) देखाउँछन्।३. यिनीहरू बढी प्रतिक्रियाशील (more reactive) हुन्छन् र संयोजन प्रतिक्रिया (addition reaction) देखाउँछन्।
४. यसको सामान्य सूत्र CₙH₂ₙ₊₂ (अल्केनको लागि) हुन्छ।४. यसको सामान्य सूत्र CₙH₂ₙ (अल्किनको लागि) र CₙH₂ₙ₋₂ (अल्काइनको लागि) हुन्छ।
५. उदाहरण: मिथेन (CH₄), इथेन (C₂H₆)।५. उदाहरण: इथिन (C₂H₄), इथाइन (C₂H₂)।
(ख) अल्केन र अल्किन (Alkane and Alkene)
अल्केन (Alkane)अल्किन (Alkene)
१. यिनीहरू संतृप्त हाइड्रोकार्बन हुन्।१. यिनीहरू असंतृप्त हाइड्रोकार्बन हुन्।
२. यिनीहरूमा कार्बन-कार्बनबीच एकल बोन्ड (C-C) मात्र हुन्छ।२. यिनीहरूमा कम्तिमा एउटा कार्बन-कार्बन डबल बोन्ड (C=C) हुन्छ।
३. यिनीहरूको सामान्य सूत्र CₙH₂ₙ₊₂ हो।३. यिनीहरूको सामान्य सूत्र CₙH₂ₙ हो।
४. यिनीहरूले प्रतिस्थापन प्रतिक्रिया (substitution reaction) देखाउँछन्।४. यिनीहरूले संयोजन प्रतिक्रिया (addition reaction) देखाउँछन्।
५. यिनीहरूको नामको पछाडि ‘-ane’ प्रत्यय (suffix) लाग्छ, जस्तै: Ethane।५. यिनीहरूको नामको पछाडि ‘-ene’ प्रत्यय (suffix) लाग्छ, जस्तै: Ethene।
(ग) मोनोहाइड्रिक अल्कोहल र डाइहाइड्रिक अल्कोहल (Monohydric and Dihydric Alcohol)
मोनोहाइड्रिक अल्कोहल (Monohydric Alcohol)डाइहाइड्रिक अल्कोहल (Dihydric Alcohol)
१. यसको अणुमा एउटा मात्र हाइड्रोक्सिल (-OH) समूह हुन्छ।१. यसको अणुमा दुईवटा हाइड्रोक्सिल (-OH) समूह हुन्छ।
२. यो अल्केनबाट एउटा हाइड्रोजनलाई एउटा -OH समूहले प्रतिस्थापन गरेर बन्छ।२. यो अल्केनबाट दुईवटा हाइड्रोजनलाई दुईवटा -OH समूहले प्रतिस्थापन गरेर बन्छ।
३. यसको सामान्य सूत्र CₙH₂ₙ₊₁OH हो।३. यसको सामान्य सूत्र CₙH₂ₙ(OH)₂ हो।
४. समान कार्बन संख्या भएको डाइहाइड्रिक अल्कोहलभन्दा यसको उम्लने बिन्दु (boiling point) कम हुन्छ।४. दुईवटा -OH समूहको कारण यसको उम्लने बिन्दु र पानीमा घुलनशीलता बढी हुन्छ।
५. उदाहरण: इथानोल (C₂H₅OH)।५. उदाहरण: इथिलिन ग्लाइकोल (C₂H₄(OH)₂)।

३. कारण दिनुहोस्

(क) इथेनलाई संतृप्त हाइड्रोकार्बन भनिन्छ ।

इथेन (C₂H₆) लाई संतृप्त हाइड्रोकार्बन भनिन्छ किनभने यसको अणुमा कार्बन परमाणुहरूबीच र कार्बन तथा हाइड्रोजन परमाणुहरूबीच एकल सहसंयोजक बोन्ड (single covalent bond) मात्र रहेको हुन्छ। यसमा थप परमाणुहरू जोड्न सकिँदैन।

(ख) ग्लिसेरोललाई ट्राइहाइड्रिक अल्कोहल भनिन्छ ।

ग्लिसेरोल (C₃H₅(OH)₃) लाई ट्राइहाइड्रिक अल्कोहल भनिन्छ किनभने यसको आणविक संरचनामा तीनवटा हाइड्रोक्सिल (-OH) क्रियाशील समूह (functional group) रहेका हुन्छन्।

४. तलका प्रश्नको उत्तर दिनुहोस्

(क) हाइड्रोकार्बन केलाई भनिन्छ ? यसका कुनै चारओटा उदाहरण उल्लेख गर्नुहोस् ।

परिभाषा: कार्बन (C) र हाइड्रोजन (H) परमाणुहरू मिलेर बनेका जैविक यौगिकहरूलाई हाइड्रोकार्बन (hydrocarbons) भनिन्छ।
चार उदाहरणहरू: मिथेन (CH₄), इथेन (C₂H₆), इथिन (C₂H₄), इथाइन (C₂H₂)।

(ख) संतृप्त हाइड्रोकार्बन भनेको के हो ? उदाहरणसहित लेख्नुहोस् ।

परिभाषा: जुन हाइड्रोकार्बनमा कार्बन परमाणुहरू एकआपसमा एकल सहसंयोजक बोन्ड (single covalent bond) ले मात्र जोडिएका हुन्छन्, तिनीहरूलाई संतृप्त हाइड्रोकार्बन (saturated hydrocarbon) भनिन्छ।
उदाहरण: मिथेन (CH₄) सबैभन्दा सरल संतृप्त हाइड्रोकार्बन हो।

(ग) मिथेन ग्याँसको परिचय दिई यसका कुनै दुईओटा उपयोगिता लेख्नुहोस् ।

परिचय: मिथेन (CH₄) सबैभन्दा सरल हाइड्रोकार्बन हो र यो प्राकृतिक ग्याँसको मुख्य घटक हो। यो रंगहीन, गन्धहीन र अत्यधिक ज्वलनशील ग्याँस हो।
उपयोगिता:
१. घरेलु र औद्योगिक क्षेत्रमा इन्धनको रूपमा प्रयोग हुन्छ।
२. विभिन्न जैविक यौगिकहरू बनाउन कच्चा पदार्थको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।

(घ) अल्कोहल भनेको के हो ? हाइड्रोक्सिल समूहका आधारमा यसका प्रकार उल्लेख गरी तिनीहरूको आणविक र संरचनात्मक सूत्र लेख्नुहोस् ।

परिभाषा: कुनै अल्केनबाट एक वा सोभन्दा बढी हाइड्रोजन परमाणुहरूलाई हाइड्रोक्सिल (-OH) समूहले प्रतिस्थापन गर्दा बन्ने जैविक यौगिकलाई अल्कोहल (alcohol) भनिन्छ। अल्कोहल बारे थप जान्नुहोस्।
प्रकारहरू:
१. मोनोहाइड्रिक अल्कोहल (Monohydric Alcohol): एउटा -OH समूह भएको। उदाहरण: इथानोल, C₂H₅OH

  H   H
  |   |
H-C-C-OH
  |   |
  H   H
२. डाइहाइड्रिक अल्कोहल (Dihydric Alcohol): दुईवटा -OH समूह भएको। उदाहरण: इथिलिन ग्लाइकोल, C₂H₄(OH)₂
  H   H
  |   |
HO-C-C-OH
  |   |
  H   H
३. ट्राइहाइड्रिक अल्कोहल (Trihydric Alcohol): तीनवटा -OH समूह भएको। उदाहरण: ग्लिसेरोल, C₃H₅(OH)₃
  H   H   H
  |   |   |
H-C---C---C-H
  |   |   |
  OH  OH  OH

(ङ) तलका यौगिकको आणविक, कन्डेन्स्ड र संरचनात्मक सूत्र लेख्नुहोस्:

इथिलिन (Ethene): आणविक: C₂H₄, कन्डेन्स्ड: CH₂=CH₂, संरचनात्मक: H₂C=CH₂

प्रोपिन (Propene): आणविक: C₃H₆, कन्डेन्स्ड: CH₃CH=CH₂

एसिटिलिन (Ethyne): आणविक: C₂H₂, कन्डेन्स्ड: CH≡CH, संरचनात्मक: H-C≡C-H

इथाइल अल्कोहल (Ethanol): आणविक: C₂H₅OH, कन्डेन्स्ड: CH₃CH₂OH

ग्लिसेरोल (Glycerol): आणविक: C₃H₅(OH)₃, कन्डेन्स्ड: CH₂(OH)CH(OH)CH₂(OH)

(च) निम्नलिखित कार्यमा उपयोग गरिने अल्कोहलको नाम लेख्नुहोस्:
  • (अ) फर्माल्डहाइड बनाउन: मिथानोल (Methanol)
  • (आ) थर्मोमिटरमा राख्न: इथानोल (Ethanol)
  • (इ) एन्टिसेप्टिकका रूपमा: इथानोल (Ethanol)
  • (ई) मादक पदार्थ बनाउन: इथानोल (Ethanol)
(छ) इथिलिनको संरचनात्मक सूत्र लेख्नुहोस् । यसमा कार्बन कार्वनबिचको बोन्ड किन कमजोर हुन्छ ?

संरचनात्मक सूत्र: H₂C=CH₂
कार्बन-कार्बन बोन्ड कमजोर हुनुको कारण: इथिलिनमा कार्बन-कार्बनबीच डबल बोन्ड (C=C) हुन्छ, जसमा एउटा बलियो सिग्मा (σ) बोन्ड र एउटा कमजोर पाई (π) बोन्ड हुन्छ। यही कमजोर पाई बोन्ड सजिलै टुट्न सक्ने भएकाले डबल बोन्डलाई प्रतिक्रियाको सन्दर्भमा कमजोर मानिन्छ।

(ज) दिइएको संरचनात्मक सूत्र (CH₃-CH₃) अध्ययन गरी प्रश्नको उत्तर दिनुहोस्:

(अ) यो यौगिकको नाम के हो?
उत्तर: इथेन (Ethane)

(आ) के यो संतृप्त हाइड्रोकार्बन हो? कारणसहित उल्लेख गर्नुहोस्।
उत्तर: हो, यो संतृप्त हाइड्रोकार्बन हो। कारण: यसमा कार्बन-कार्बन र कार्बन-हाइड्रोजन परमाणुहरूबीच केवल एकल सहसंयोजक बोन्ड मात्र रहेको छ।

(इ) उक्त सूत्रमा कुनै एउटा H को सट्टा OH भएको भए कुन यौगिक बन्थ्यो?
उत्तर: इथाइल अल्कोहल (Ethanol), अणुसूत्र C₂H₅OH।

(झ) मिथेन ग्यांसका कुनै तीनओटा उपयोगिता लेख्नुहोस् ।
  1. घरेलु तथा औद्योगिक इन्धनको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।
  2. विद्युत ऊर्जा उत्पादन गर्न थर्मल पावर प्लान्टमा प्रयोग गरिन्छ।
  3. विभिन्न जैविक यौगिकहरू बनाउन कच्चा पदार्थको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।
(ञ) इथेन र प्रोपेनका महत्त्वपूर्ण उपयोगिता लेख्नुहोस् ।

इथेन (C₂H₆) का उपयोगिता:
१. इथिन (ethylene) उत्पादन गर्न, जुन प्लास्टिक बनाउन प्रयोग हुन्छ।
२. प्राकृतिक ग्याँसको एक घटकको रूपमा इन्धनको लागि प्रयोग।

प्रोपेन (C₃H₈) का उपयोगिता:
१. खाना पकाउन र घर तताउन प्रयोग गरिने LPG को रूपमा प्रयोग।
२. गाडीहरूमा इन्धनको रूपमा प्रयोग।

(ट) तलका शब्दावलीको परिभाषा लेख्नुहोस्:
  • (अ) संतृप्त हाइड्रोकार्बन: कार्बन परमाणुहरूबीच केवल एकल सहसंयोजक बोन्ड भएका हाइड्रोकार्बनहरू।
  • (आ) असंतृप्त हाइड्रोकार्बन: कार्बन परमाणुहरूबीच कम्तिमा एउटा डबल (C=C) वा ट्रिपल (C≡C) बोन्ड भएका हाइड्रोकार्बनहरू।
  • (इ) अल्केन (Alkane): CₙH₂ₙ₊₂ सामान्य सूत्र भएका संतृप्त हाइड्रोकार्बनहरू।
  • (ई) अल्किन (Alkene): CₙH₂ₙ सामान्य सूत्र भएका र कम्तिमा एउटा C=C बोन्ड भएका असंतृप्त हाइड्रोकार्बनहरू।
  • (उ) अल्काइन (Alkyne): CₙH₂ₙ₋₂ सामान्य सूत्र भएका र कम्तिमा एउटा C≡C बोन्ड भएका असंतृप्त हाइड्रोकार्बनहरू।
  • (ऊ) फङ्सनल ग्रुप (Functional Group): कुनै जैविक यौगिकको अणुमा रहेको परमाणु वा परमाणुहरूको समूह, जसले उक्त यौगिकको रासायनिक गुण निर्धारण गर्दछ।
  • (ए) होमोलोगस शृङ्खला (Homologous Series): एउटै क्रियाशील समूह भएका र समान रासायनिक गुण प्रदर्शन गर्ने जैविक यौगिकहरूको शृङ्खला जसमा प्रत्येक सदस्यहरूबीच CH₂ समूहको फरक हुन्छ।
(ठ) तल दिइएका यौगिकको अणुसूत्र लेख्नुहोस्:

ग्लिसेरोल: C₃H₅(OH)₃, मिथेन: CH₄, इथानोल: C₂H₅OH, ब्युटेन: C₄H₁₀, प्रोपिन: C₃H₆, एसिटाइलिन: C₂H₂, इथिन: C₂H₄, इथेन: C₂H₆, प्रोपाइन: C₃H₄, मिथाइल अल्कोहल: CH₃OH

(ड) स्प्रिट ल्याम्पमा प्रयोग हुने अल्कोहलको नाम र संरचनात्मक सूत्र लेख्नुहोस् ।

नाम: इथानोल (Ethanol)
संरचनात्मक सूत्र: CH₃CH₂OH

(ढ) कुन प्रकारको हाइड्रोकार्बनलाई प्याराफिन भनिन्छ ?

अल्केन (Alkanes) वा संतृप्त हाइड्रोकार्बनलाई प्याराफिन भनिन्छ, किनभने तिनीहरू कम प्रतिक्रियाशील हुन्छन्।

(ण) प्रोपेन अणुबाट तीनओटा हाइड्रोजन हटाई तीनओटा हाइड्रोक्सिल (OH) समूह जोडेर बनेको यौगिकको नाम, सूत्र र उपयोग लेख्नुहोस् ।

साधारण नाम: ग्लिसेरोल (Glycerol)
IUPAC नाम: प्रोपेन-१,२,३-ट्रायोल (Propane-1,2,3-triol)
संरचनात्मक सूत्र: CH₂(OH)CH(OH)CH₂(OH)
तीन उपयोग:
१. सौन्दर्य प्रसाधन र साबुनमा प्रयोग।
२. खाद्य पदार्थ र औषधिमा प्रयोग।
३. विस्फोटक पदार्थ बनाउन प्रयोग।

(त) छाला सुख्खा भएर फुट्‌ने समस्या समाधान गर्न कुन यौगिक प्रयोग गर्नुपर्ला ? नाम र सूत्र लेख्नुहोस् ।

रासायनिक यौगिक: ग्लिसेरिन (Glycerin)
रासायनिक नाम: प्रोपेन-१,२,३-ट्रायोल (Propane-1,2,3-triol)
संरचनात्मक सूत्र: CH₂(OH)CH(OH)CH₂(OH)

यो पनि पढ्नुहोस् (Also Read)

Related Posts

Scroll to Top