पाठ १३: सूचना तथा सञ्चार प्रविधि (Information and Communication Technology)
कक्षा १० विज्ञान: सूचना तथा सञ्चार प्रविधि – सम्पूर्ण अभ्यास
१. सही उत्तर छान्नुहोस्
२. फरक लेख्नुहोस्
| एनालग सिग्नल (Analog Signal) | डिजिटल सिग्नल (Digital Signal) |
|---|---|
| यो निरन्तर परिवर्तन भइरहने सिग्नल हो। | यो असन्तत (discrete) मानहरू (सामान्यतया ० र १) भएको सिग्नल हो। |
| यसले भौतिक मापनहरू जस्तै ध्वनि, तापक्रम, चाप आदिलाई सिधै प्रतिनिधित्व गर्छ। | यसले सूचनालाई बाइनरी (binary) ढाँचामा प्रतिनिधित्व गर्छ। |
| यो बाहिरी प्रभाव (noise) बाट सजिलै प्रभावित हुन्छ, जसले गुणस्तर घटाउँछ। | यसमा बाहिरी प्रभाव (noise) को असर कम हुन्छ र गुणस्तर राम्रो हुन्छ। |
| यसको प्रसारण र भण्डारण गर्न गाह्रो हुन्छ। | यसको प्रसारण र भण्डारण गर्न सजिलो र प्रभावकारी हुन्छ। |
| उदाहरण: पुरानो टेलिफोन, मिडियम वेभ रेडियो। | उदाहरण: कम्प्युटर, स्मार्ट फोन, सिडी/डिभिडी। |
| अडियो रेकर्डिङ (Audio Recording) | भिडियो रेकर्डिङ (Video Recording) |
|---|---|
| यसमा ध्वनि (sound) लाई मात्र रेकर्ड गरिन्छ। | यसमा ध्वनि (sound) र चलचित्र (picture) दुवैलाई एकैसाथ रेकर्ड गरिन्छ। |
| यो श्रव्य (auditory) माध्यम हो। | यो श्रव्यदृश्य (audiovisual) माध्यम हो। |
| यसका लागि माइक्रोफोन जस्ता उपकरण आवश्यक पर्छ। | यसका लागि क्यामेरा र माइक्रोफोन दुवै उपकरण आवश्यक पर्छ। |
| यसका फाइल फर्मेटहरू .MP3, .WAV, .AAC आदि हुन्। | यसका फाइल फर्मेटहरू .MP4, .AVI, .MOV, .3GP आदि हुन्। |
| एनालग सिग्नल प्रसारण | डिजिटल सिग्नल प्रसारण |
|---|---|
| यसमा निरन्तर तरङ्गको रूपमा सिग्नल पठाइन्छ। | यसमा सिग्नललाई बाइनरी बिट्स (० र १) को रूपमा पठाइन्छ। |
| लामो दूरीमा प्रसारण गर्दा सिग्नलको गुणस्तर घट्दै जान्छ। | लामो दूरीमा प्रसारण गर्दा पनि सिग्नलको गुणस्तर कायम रहन्छ। |
| यसमा त्रुटि (error) पत्ता लगाउन र सच्याउन गाह्रो हुन्छ। | यसमा त्रुटि (error) पत्ता लगाउन र सच्याउन सजिलो हुन्छ। |
| यसलाई इन्क्रिप्ट (encrypt) गर्न गाह्रो हुने हुँदा कम सुरक्षित हुन्छ। | यसलाई सजिलै इन्क्रिप्ट (encrypt) गर्न सकिने हुँदा बढी सुरक्षित हुन्छ। |
| ब्रोड ब्यान्ड प्रसारण (Broadband Transmission) | बेस ब्यान्ड प्रसारण (Baseband Transmission) |
|---|---|
| एउटै सञ्चार माध्यमबाट एकै पटकमा धेरै सिग्नलहरू पठाइन्छ। | एउटै सञ्चार माध्यमबाट एक पटकमा एउटा मात्र सिग्नल पठाइन्छ। |
| यसमा फ्रिक्वेन्सी डिभिजन मल्टिप्लेक्सिङ (FDM) प्रविधिको प्रयोग हुन्छ। | यसमा सिग्नलले सम्पूर्ण ब्यान्डविथ (bandwidth) ओगट्छ। |
| यो एनालग सिग्नल प्रसारणमा प्रयोग हुन्छ। | यो डिजिटल सिग्नल प्रसारणमा प्रयोग हुन्छ। |
| उदाहरण: केबल टिभी, ADSL इन्टरनेट। | उदाहरण: इथरनेट (Ethernet) ल्यान्डलाइन। |
| बिट (Bit) | बाइट (Byte) |
|---|---|
| यो कम्प्युटर मेमोरीको सबैभन्दा सानो एकाइ हो। | यो ८ बिटको समूह हो। |
| यसले केवल एउटा मान (० वा १) जनाउँछ। | यसले एउटा अक्षर, अङ्क वा चिह्न (character) जनाउन सक्छ। |
| यसलाई सानो ‘b’ (e.g., Kbps, Mbps) ले जनाइन्छ। | यसलाई ठूलो ‘B’ (e.g., KB, MB, GB) ले जनाइन्छ। |
| बिट डाटाको आधारभूत एकाइ हो। | बाइट डाटा भण्डारण र प्रशोधनको व्यावहारिक एकाइ हो। |
| डिजिटल आरोग्यता (Digital Wellness) | डिजिटल सिटिजनसिप (Digital Citizenship) |
|---|---|
| यो डिजिटल प्रविधिको प्रयोग गर्दा आफ्नो शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा पर्ने प्रभावसँग सम्बन्धित छ। | यो डिजिटल प्रविधिहरूको जिम्मेवार, नैतिक र सुरक्षित प्रयोगसँग सम्बन्धित छ। |
| यसले प्रविधिको स्वस्थ प्रयोगमा जोड दिन्छ। जस्तै: स्क्रिन समय व्यवस्थापन। | यसले अनलाइन समाजमा असल नागरिकको रूपमा व्यवहार गर्न सिकाउँछ। |
| यो व्यक्तिगत स्वास्थ्य र कल्याणमा केन्द्रित हुन्छ। | यो सामाजिक र सामुदायिक जिम्मेवारीमा केन्द्रित हुन्छ। |
| उदाहरण: आँखालाई आराम दिनु, साइबरबुलिङबाट मानसिक रूपमा बच्नु। | उदाहरण: अरूको सम्मान गर्नु, गलत सूचना नफैलाउनु, प्रतिलिपि अधिकारको सम्मान गर्नु। |
| डिजिटल आरोग्यता (Digital Wellness) | डिजिटल प्रतिष्ठा (Digital Reputation) |
|---|---|
| यो डिजिटल प्रविधिको प्रयोग गर्दा आफ्नो शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यलाई कसरी स्वस्थ राख्ने भन्ने कुरासँग सम्बन्धित छ। | यो अनलाइनमा तपाईंको बारेमा बनेको सार्वजनिक धारणा वा छवि हो। |
| यो एक व्यक्तिगत र आन्तरिक विषय हो। | यो एक सार्वजनिक र बाहिरी विषय हो। |
| यसको मुख्य उद्देश्य प्रविधि र जीवनबीच सन्तुलन कायम गर्नु हो। | यसको मुख्य उद्देश्य अनलाइनमा सकारात्मक र विश्वसनीय पहिचान बनाउनु हो। |
| उदाहरण: सुत्नुअघि मोबाइल नचलाउनु। | उदाहरण: व्यावसायिक सञ्जालमा आफ्नो विशेषज्ञता झल्काउने सामग्री पोस्ट गर्नु। |
३. तलका प्रश्नको उत्तर लेख्नुहोस्
डिजिटल सिग्नल एक प्रकारको सिग्नल हो जसले डाटालाई असन्तत (discrete) मानहरूको श्रृङ्खलाको रूपमा प्रतिनिधित्व गर्दछ। सामान्यतया, यसले दुईवटा मानहरू, ० (Off/Low) र १ (On/High) को प्रयोग गर्छ, जसलाई बाइनरी कोड भनिन्छ। यो सिग्नल एनालग सिग्नल जस्तो निरन्तर नभई निश्चित अन्तरालमा मात्र मानहरू लिने गर्दछ, जसले गर्दा यसलाई प्रशोधन, भण्डारण र प्रसारण गर्न सजिलो, भरपर्दो र सुरक्षित हुन्छ।
एनालग सिग्नलले प्राकृतिक भौतिक परिमाणहरू जस्तै ध्वनि, प्रकाश, तापक्रम, वा चापलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ। प्रकृतिमा यी परिमाणहरू निरन्तर रूपमा समयसँगै परिवर्तन भइरहन्छन्। एनालग सिग्नलले त्यही निरन्तर परिवर्तनलाई सिधै तरङ्गको रूपमा उतार्ने हुनाले यो पनि निरन्तर रूपले परिवर्तन भइरहन्छ।
मिडियम वेभ तथा सर्ट वेभ रेडियो प्रसारण एनालग सिग्नलमा आधारित हुन्छ। एनालग सिग्नल प्रसारणको क्रममा वायुमण्डलमा भएका विभिन्न अवरोधहरू, विद्युतीय उपकरणहरूबाट उत्पन्न हुने ध्वनि (noise), र अन्य रेडियो तरङ्गहरूसँगको हस्तक्षेप (interference) बाट सजिलै प्रभावित हुन्छ। प्रसारणको दूरी बढ्दै जाँदा सिग्नल कमजोर हुँदै जान्छ र त्यसमा अनावश्यक ध्वनिहरू मिसिन्छन्, जसकारण रेडियो प्रसारण त्यति स्पष्ट सुनिँदैन।
- बिट (Bit): बिट (Bit) को पूरा रूप Binary Digit हो। यो कम्प्युटरमा डाटाको सबैभन्दा सानो एकाइ हो। यसले केवल दुईवटा मान, ० (शून्य) वा १ (एक) लाई मात्र प्रतिनिधित्व गर्न सक्छ।
- बाइट (Byte): बाइट (Byte) ८ बिटको समूह हो। यो कम्प्युटर मेमोरी र डाटा भण्डारणको लागि एक मानक एकाइ हो। सामान्यतया, एउटा बाइटले एउटा अक्षर, अङ्क वा चिह्न (character) लाई प्रतिनिधित्व गर्न सक्छ।
डिजिटल प्रसारणका चारओटा फाइदाहरू নিম্নরূপ छन्:
- उच्च गुणस्तर: यसमा ध्वनि (noise) र हस्तक्षेपको प्रभाव कम हुने भएकाले सिग्नलको गुणस्तर उच्च र स्पष्ट हुन्छ।
- विश्वसनीयता: लामो दूरीसम्म प्रसारण गर्दा पनि यसको गुणस्तरमा कमी आउँदैन।
- सुरक्षा: डाटालाई सजिलै इन्क्रिप्ट (encrypt) गर्न सकिने भएकाले यो बढी सुरक्षित हुन्छ।
- त्रुटि सुधार: प्रसारणको क्रममा हुन सक्ने त्रुटिहरूलाई सजिलै पत्ता लगाउन र सच्याउन सकिन्छ।
ब्रोडब्यान्ड प्रसारणले एउटै सञ्चार माध्यम (जस्तै: फाइबर अप्टिक्स, केबल) मार्फत एकै पटकमा धेरै डाटा च्यानलहरू पठाउन सक्छ। वर्तमान समयको हाइ स्पिड इन्टरनेटले यही प्रविधिको प्रयोग गर्छ। यसले एउटै इन्टरनेट जडानबाट डाटा डाउनलोड/अपलोड गर्ने, अनलाइन भिडियो हेर्ने, भ्वाइस कल गर्ने जस्ता विभिन्न कार्यहरू एकैसाथ गर्न अनुमति दिन्छ। धेरै सिग्नलहरूलाई एकै पटकमा उच्च गतिमा प्रसारण गर्न सक्ने क्षमताले गर्दा हाइ स्पिड इन्टरनेटलाई ब्रोडब्यान्ड प्रसारणको रूपमा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ।
सूचना तथा सञ्चार प्रविधिको विकासमा डिजिटल प्रविधिको प्रभाव क्रान्तिकारी रहेको छ। यसले सञ्चारलाई छिटो, छरितो, गुणस्तरीय र विश्वव्यापी बनाएको छ।
- उदाहरण १: दूरसञ्चार (Telecommunication): पहिलेको एनालग टेलिफोन प्रणालीमा आवाज स्पष्ट नहुने र एक पटकमा सीमित कल हुने समस्या थियो। डिजिटल प्रविधिको आगमनले मोबाइल फोन र इन्टरनेट कलिङ सम्भव भयो, जसले गर्दा विश्वको कुनै पनि कुनामा स्पष्ट आवाजमा कुराकानी गर्न र भिडियो कल गर्न सम्भव भएको छ।
- उदाहरण २: मिडिया तथा मनोरञ्जन: पहिले एनालग टिभीमा च्यानलहरू सीमित र गुणस्तर कम हुन्थ्यो। डिजिटल प्रविधिले हाई-डेफिनेसन (HD) टिभी, इन्टरनेटमा आधारित स्ट्रिमिङ सेवाहरू (जस्तै: युट्युब, नेटफ्लिक्स) को विकास गर्यो, जसले गर्दा प्रयोगकर्ताले आफ्नो इच्छाअनुसार उच्च गुणस्तरको सामग्री हेर्न सक्छन्।
- उदाहरण ३: इन्टरनेट र डाटा प्रसारण: डिजिटल प्रविधिले नै इन्टरनेटको विकासलाई सम्भव बनाएको हो, जसले गर्दा सूचनाको पहुँच सहज भएको छ। इमेल, सामाजिक सञ्जाल, र वेबसाइटहरू मार्फत सूचना आदानप्रदान गर्न अत्यन्तै छिटो र सरल भएको छ।
दैनिक जीवनमा प्रयोग गरिने डिजिटल प्रविधिका चारओटा उदाहरणहरू:
- स्मार्ट फोन (Smart Phone): सञ्चार, इन्टरनेट चलाउन, फोटो खिच्न र विभिन्न एप्स प्रयोग गर्न।
- कम्प्युटर/ल्यापटप (Computer/Laptop): काम गर्न, अध्ययन गर्न, र मनोरञ्जनका लागि।
- स्मार्ट घडी (Smart Watch): समय हेर्न, स्वास्थ्य निगरानी (जस्तै: मुटुको चाल) गर्न र सूचनाहरू प्राप्त गर्न।
- डिजिटल भुक्तानी (Digital Payment): मोबाइल बैङ्किङ र QR कोड प्रयोग गरी पैसाको कारोबार गर्न।
सकारात्मक प्रभावहरू:
- सहज पहुँच र सञ्चार: विश्वभरका सूचनाहरूमा तत्काल पहुँच र मानिसहरूसँग सहजै सम्पर्क स्थापना गर्न सकिन्छ।
- समय र लागतको बचत: अनलाइन किनमेल, अनलाइन कक्षा, र डिजिटल भुक्तानी जस्ता कार्यहरूले समय र पैसा दुवैको बचत गराएको छ।
नकारात्मक प्रभावहरू:
- स्वास्थ्यमा असर: स्क्रिनमा धेरै समय बिताउँदा आँखामा समस्या, निन्द्राको कमी, र शारीरिक निष्क्रियता जस्ता स्वास्थ्य समस्याहरू देखिन्छन्।
- साइबर अपराध र दुर्व्यसन: अनलाइन ठगी, साइबरबुलिङ जस्ता अपराधहरू बढेका छन् र सामाजिक सञ्जालको अत्यधिक प्रयोगले दुर्व्यसन निम्त्याएको छ।
डिजिटल सिटिजनसिप (Digital Citizenship) भनेको इन्टरनेट र डिजिटल प्रविधिहरूको प्रयोग गर्दा जिम्मेवार, नैतिक, सुरक्षित र सम्मानजनक तरिकाले व्यवहार गर्ने अवधारणा हो। एक असल डिजिटल नागरिकले अनलाइनमा अरूको सम्मान गर्छ, गलत सूचना फैलाउँदैन, आफ्नो र अरूको गोपनीयताको ख्याल राख्छ, र अनलाइन समुदायमा सकारात्मक योगदान पुर्याउँछ।
इन्टरनेटले विश्वलाई एउटा सानो गाउँ (Global Village) बनाएको छ, जहाँ विभिन्न देश, संस्कृति र विचारका मानिसहरू एकै ठाउँमा जोडिएका छन्। यस्तो परिवेशमा नेटिजनसिप (असल अनलाइन नागरिकता) को महत्त्व নিম্নরূপ छ:
- सद्भाव र सम्मान: यसले फरक-फरक पृष्ठभूमि भएका मानिसहरूबीच सम्मानजनक सञ्चार र आपसी समझदारी कायम गर्न मद्दत गर्छ।
- सुरक्षित अनलाइन वातावरण: असल नेटिजनले साइबरबुलिङ, घृणा फैलाउने अभिव्यक्ति र गलत सूचनाको विरुद्धमा आवाज उठाउँछ, जसले सबैका लागि अनलाइन वातावरण सुरक्षित बनाउँछ।
- विश्वव्यापी सहकार्य: यसले ज्ञान, विचार र अवसरहरूको विश्वव्यापी आदान-प्रदान र सहकार्यलाई बढावा दिन्छ।
- डिजिटल साक्षरता: यसले मानिसहरूलाई अनलाइनमा सही र गलत सूचना छुट्याउन र जिम्मेवार बन्न सिकाउँछ।
असल नेटिजनका चारओटा विशेषताहरू:
- सम्मानजनक व्यवहार: अनलाइनमा अरूसँग शिष्ट र सम्मानजनक भाषामा कुराकानी गर्छ।
- जिम्मेवार: गलत सूचना वा अफवाह फैलाउँदैन र कुनै पनि जानकारी साझा गर्नुअघि त्यसको सत्यता जाँच गर्छ।
- गोपनीयताको कदर: आफ्नो र अरूको व्यक्तिगत जानकारीको सुरक्षा र गोपनीयताको सम्मान गर्छ।
- सकारात्मक योगदान: अनलाइन समुदायमा ज्ञानवर्धक र सहयोगी सामग्रीहरू साझा गरेर सकारात्मक योगदान गर्छ।
अनलाइन रेपुटेसन (Online Reputation) वा डिजिटल प्रतिष्ठा भनेको इन्टरनेटमा कुनै व्यक्ति, संस्था वा ब्रान्डको बारेमा बनेको सार्वजनिक धारणा वा छवि हो। यो तपाईंले सामाजिक सञ्जालमा पोस्ट गर्ने सामग्री, तपाईंको बारेमा अरूले लेखेका समीक्षा (reviews), समाचार, र अन्य अनलाइन गतिविधिहरूबाट निर्माण हुन्छ।
उदाहरण: यदि कुनै डाक्टरको बारेमा बिरामीहरूले अनलाइनमा राम्रो प्रतिक्रिया र उच्च मूल्याङ्कन (high ratings) दिएका छन् भने, ती डाक्टरको अनलाइन रेपुटेसन राम्रो मानिन्छ। यसको विपरीत, यदि कुनै रेस्टुरेन्टको बारेमा धेरै ग्राहकहरूले खराब खाना र सेवाको बारेमा नकारात्मक टिप्पणी लेखेका छन् भने, त्यसको अनलाइन रेपुटेसन खराब हुन्छ।
डिजिटल प्रतिष्ठा व्यवस्थापन (Digital Reputation Management) भनेको इन्टरनेटमा आफ्नो वा आफ्नो संस्थाको सार्वजनिक छविलाई सक्रिय रूपमा निगरानी गर्ने, प्रभाव पार्ने र नियन्त्रण गर्ने प्रक्रिया हो। यसमा सकारात्मक सामग्री प्रवर्द्धन गर्ने र नकारात्मक सामग्रीको असरलाई कम गर्ने जस्ता कार्यहरू पर्दछन्।
यसका चारओटा महत्त्वहरू:
- विश्वास निर्माण: राम्रो प्रतिष्ठाले ग्राहक, रोजगारदाता, र साझेदारहरूमाझ विश्वास बढाउँछ।
- अवसरहरूको सिर्जना: सकारात्मक अनलाइन छविले जागिर, व्यापार र अन्य व्यावसायिक अवसरहरू आकर्षित गर्दछ।
- नकारात्मकताबाट बचाउ: यसले गलत सूचना र नकारात्मक टिप्पणीहरूबाट हुन सक्ने हानि न्यूनीकरण गर्न मद्दत गर्छ।
- व्यक्तिगत/व्यावसायिक ब्रान्डिङ: यसले अनलाइनमा आफ्नो एक छुट्टै र बलियो पहिचान (brand) निर्माण गर्न सहयोग पुर्याउँछ।
डिजिटल प्रतिष्ठा व्यवस्थापनका दुईओटा उदाहरणहरू:
- समीक्षा व्यवस्थापन (Review Management): कुनै होटलले आफ्नो वेबसाइट वा अन्य ट्राभल साइटहरूमा ग्राहकहरूबाट सकारात्मक समीक्षा (positive reviews) सङ्कलन गर्न अनुरोध गर्नु र नकारात्मक समीक्षाहरूलाई विनम्रतापूर्वक सम्बोधन गरी समस्या समाधान गर्ने प्रयास गर्नु।
- सामाजिक सञ्जालको सक्रिय प्रयोग: कुनै लेखकले आफ्नो सामाजिक सञ्जालमा आफ्ना लेख, उपलब्धि, र आफ्नो क्षेत्रको ज्ञानबारे नियमित रूपमा पोस्ट गरेर आफूलाई एक विशेषज्ञको रूपमा प्रस्तुत गर्नु, जसले गर्दा उसको सकारात्मक छवि निर्माण हुन्छ।
डिजिटल आरोग्यता (Digital Wellness) भनेको डिजिटल प्रविधि र इन्टरनेटको प्रयोग गर्दा आफ्नो शारीरिक, मानसिक, सामाजिक र भावनात्मक स्वास्थ्यमा सन्तुलन कायम राख्नु हो। यो प्रविधिसँग स्वस्थ र सचेत सम्बन्ध विकास गर्ने अभ्यास हो।
यसका फाइदाहरू:
- मानसिक तनाव र चिन्ता कम हुन्छ।
- शारीरिक स्वास्थ्यमा सुधार हुन्छ, जस्तै: राम्रो निन्द्रा लाग्ने र आँखालाई आराम मिल्ने।
- वास्तविक जीवनको सामाजिक सम्बन्धहरू बलियो हुन्छ।
- काम वा अध्ययनमा ध्यान केन्द्रित गर्ने क्षमता बढ्छ।
डिजिटल आरोग्यताका लागि आवश्यक चारओटा सजगताहरू:
- स्क्रिन समय सीमित गर्ने: दिनमा निश्चित समय मात्र डिजिटल उपकरणहरू प्रयोग गर्ने र नियमित रूपमा विश्राम लिने।
- सामाजिक सञ्जालको सचेत प्रयोग: अरूसँग आफ्नो तुलना नगर्ने र नकारात्मक सामग्रीहरूबाट टाढा रहने।
- डिजिटल डिटक्स (Digital Detox): केही समय (जस्तै: दिनको केही घण्टा वा सप्ताहन्तमा) डिजिटल उपकरणहरूबाट पूर्ण रूपमा टाढा रहने।
- अनलाइन र अफलाइन जीवनमा सन्तुलन: अनलाइन गतिविधिहरूले आफ्नो निन्द्रा, व्यायाम, र परिवारसँगको समयलाई असर गर्न नदिने।
सामाजिक सञ्जालका दुईओटा सकारात्मक प्रभावहरू:
- सञ्चार र सम्बन्ध: टाढा रहेका साथीभाइ र परिवारसँग सजिलै सम्पर्कमा रहन र सम्बन्ध कायम राख्न मद्दत गर्दछ।
- सूचना र जागरूकता: सामाजिक, राजनीतिक, र विश्वव्यापी घटनाहरूको बारेमा छिटो जानकारी प्राप्त गर्न र जनचेतना फैलाउन यो एक प्रभावकारी माध्यम हो।
सामाजिक सञ्जालका दुईओटा नकारात्मक असरहरू:
- साइबरबुलिङ र मानसिक स्वास्थ्य: अनलाइनमा हुने दुर्व्यवहार, घृणा र नकारात्मक टिप्पणीले मानिसमा डिप्रेसन, चिन्ता जस्ता मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ।
- गलत सूचनाको प्रसार: तथ्यहीन र भ्रामक सूचनाहरू (fake news) छिट्टै फैलिन्छ, जसले समाजमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ।
विषय: कक्षा १०, जीव विज्ञान एकाइ अन्तर्गत “मानव स्नायु प्रणाली (Human Nervous System)”
५ मिनेटको श्रव्यदृश्य सामग्री बनाउने योजना:
- चरण १: तयारी (Preparation) – (३० सेकेन्ड)
- विषयको परिचय: स्नायु प्रणाली के हो र यसको महत्त्वबारे संक्षिप्त जानकारी दिने।
- आवश्यक सामग्री: स्नायु प्रणालीको चित्र, एनिमेसन, र मुख्य शब्दहरू (Keywords) भएको स्लाइड।
- चरण २: विषयवस्तुको प्रस्तुति (Content Presentation) – (३ मिनेट ३० सेकेन्ड)
- केन्द्रीय स्नायु प्रणाली (CNS): मस्तिष्क (Brain) र मेरुदण्ड (Spinal Cord) को संरचना र मुख्य कार्यहरू चित्र र एनिमेसनसहित व्याख्या गर्ने। (१ मिनेट ३० सेकेन्ड)
- परिधीय स्नायु प्रणाली (PNS): यसले कसरी केन्द्रीय प्रणालीलाई शरीरका अन्य भागहरूसँग जोड्छ भनी सरल भाषामा बताउने। (१ मिनेट)
- न्युरोन (Neuron): स्नायु कोषको बनोट र यसले कसरी विद्युतीय सङ्केत (nerve impulse) प्रसारण गर्छ भनी एनिमेसनमार्फत देखाउने। (१ मिनेट)
- चरण ३: सारांश र निष्कर्ष (Summary and Conclusion) – (१ मिनेट)
- सिकेका मुख्य कुराहरू (CNS, PNS, Neuron) को सारांश प्रस्तुत गर्ने।
- स्नायु प्रणालीलाई स्वस्थ राख्नुको महत्त्वबारे बताउँदै भिडियो अन्त्य गर्ने।
उक्त सामग्रीलाई ३ मिनेटको बनाउने तरिका:
३ मिनेटको बनाउनका लागि मुख्य जानकारीलाई कायम राख्दै विस्तृत व्याख्यालाई छोट्याउनु पर्छ।
- चरण १: संक्षिप्त परिचय (१५ सेकेन्ड)
- सीधै स्नायु प्रणालीको परिभाषा र यसका दुई मुख्य भागहरू (CNS र PNS) को नाम उल्लेख गर्ने।
- चरण २: मुख्य विषयवस्तु (२ मिनेट १५ सेकेन्ड)
- CNS र PNS: दुवै प्रणालीको संरचनाको विस्तृत व्याख्या नगरी केवल मुख्य कार्यहरूलाई बुँदागत रूपमा र तीव्र गतिको एनिमेसनमार्फत देखाउने। (१ मिनेट १५ सेकेन्ड)
- न्युरोन: न्युरोनको बनोटको नाम मात्र देखाएर यसको मुख्य काम (सन्देश प्रवाह) लाई मात्र एनिमेसनमार्फत छिटो देखाउने। (१ मिनेट)
- चरण ३: द्रुत सारांश (३० सेकेन्ड)
- मुख्य तीन कुराहरू (CNS, PNS, Neuron) लाई स्क्रिनमा देखाएर तिनीहरूको एक-एक मुख्य कार्य द्रुत गतिमा बताउँदै भिडियो समाप्त गर्ने।
मुख्य रणनीति: लामो व्याख्या हटाउने, बुँदा र एनिमेसनमा बढी जोड दिने, र बोल्ने गति थोरै बढाएर अनावश्यक शब्दहरू हटाउने।