पाठ २: सामाजिक अध्ययनमा सहसम्बन्ध तथा कार्यकारण सम्बन्धको अवधारणा (Samajik Adhyayanma Sahasambandha Tatha Karyakaran Sambandhako Avadharana)

(क) तथ्याङ्क भनेको के हो ? उदाहरण दिनुहोस् ।

उत्तर: कुनै खास उद्देश्यका लागि सङ्कलन गरिएका तथ्य, अङ्क, वा सूचनाहरूको समूहलाई तथ्याङ्क (Data) भनिन्छ। यो व्यवस्थित र सङ्गठित जानकारी हो, जसले कुनै विषयको विश्लेषण गर्न मद्दत गर्छ। तथ्याङ्कलाई मुख्यतया दुई प्रकारमा विभाजन गरिन्छ:

• परिमाणात्मक तथ्याङ्क (Quantitative Data): सङ्ख्यामा व्यक्त गर्न सकिने, जस्तै: ५ किलोग्राम (तौल), १० मिटर (लम्बाइ), १००० रुपियाँ (आम्दानी)।
• गुणात्मक तथ्याङ्क (Qualitative Data): गुण वा विशेषता जनाउने, जस्तै: व्यक्तिको अनुभव, वस्तुको गुणस्तर, रङहरू।

(ख) अनुसन्धान भनेको के हो ?

उत्तर: अनुसन्धान (Research) भनेको कुनै पनि विषय वा समस्याको बारेमा व्यवस्थित, क्रमबद्ध, र वैज्ञानिक तरिकाले नयाँ तथ्य वा ज्ञानको खोजी गर्ने प्रक्रिया हो। यसले विद्यमान ज्ञानलाई परिमार्जन गर्ने, नयाँ सिद्धान्तहरू पत्ता लगाउने, र समस्याहरूको समाधान खोज्ने लक्ष्य राख्दछ।

(ग) तथ्याङ्कका स्रोतहरू कति प्रकारका छन् ?

उत्तर: तथ्याङ्कका स्रोतहरू (Sources of Data) दुई प्रकारका छन्: (१) प्राथमिक स्रोत (Primary Source) र (२) द्वितीय स्रोत (Secondary Source)।

(घ) परिमाणात्मक तथ्याङ्क तथा गुणात्मक तथ्याङ्क उदाहरणसहित परिचय दिनुहोस् ।

उत्तर: तथ्याङ्कलाई त्यसको प्रकृतिको आधारमा परिमाणात्मक र गुणात्मक गरी दुई भागमा विभाजन गरिएको छ:

१. परिमाणात्मक तथ्याङ्क (Quantitative Data): यस्तो तथ्याङ्क जसलाई सङ्ख्यात्मक रूपमा मापन गर्न वा व्यक्त गर्न सकिन्छ, त्यसलाई परिमाणात्मक तथ्याङ्क भनिन्छ। यसलाई गणितीय र तथ्याङ्कीय विश्लेषण गर्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि, विद्यार्थीको उचाइ (५ फिट), कक्षामा विद्यार्थी सङ्ख्या (४० जना), कुनै वस्तुको तौल (१० किलोग्राम) आदि।

२. गुणात्मक तथ्याङ्क (Qualitative Data): यस्तो तथ्याङ्क जसले कुनै वस्तु वा व्यक्तिको गुण, विशेषता, वा अवस्थालाई वर्णन गर्छ तर सङ्ख्यामा मापन गर्न सकिँदैन, त्यसलाई गुणात्मक तथ्याङ्क भनिन्छ। यसलाई अवलोकन, अन्तर्वार्ता आदिबाट सङ्कलन गरिन्छ। उदाहरणका लागि, मानिसको छालाको रङ (कालो, गोरो), शैक्षिक योग्यता (स्नातक), कुनै ठाउँको सुन्दरता आदि।

(ङ) तथ्याङ्कका स्रोतहरू कति प्रकारका हुन्छन् ? उदाहरणसहित स्पष्ट पार्नुहोस् ।

उत्तर: तथ्याङ्कका स्रोतहरू प्राथमिक र द्वितीय गरी दुई प्रकारका हुन्छन्, जसलाई तल उदाहरणसहित स्पष्ट पारिएको छ:

(क) प्राथमिक स्रोत (Primary Source): अनुसन्धानकर्ताले आफ्नो अध्ययनका लागि आफैँले पहिलो पटक सङ्कलन गरेको मौलिक तथ्याङ्कलाई प्राथमिक स्रोत भनिन्छ। यो वास्तविक र विश्वसनीय हुन्छ तर सङ्कलन गर्न समय र खर्च बढी लाग्छ। उदाहरणका लागि, सर्वेक्षण (Survey), अन्तर्वार्ता (Interview), क्षेत्र भ्रमण (Field Visit), र अवलोकन (Observation) आदि प्राथमिक स्रोतहरू हुन्।

(ख) द्वितीय स्रोत (Secondary Source): अनुसन्धानकर्ताबाहेक अन्य व्यक्ति वा संस्थाले पहिले नै कुनै उद्देश्यले सङ्कलन गरेर राखेको तथ्याङ्कलाई द्वितीय स्रोत भनिन्छ। यस्तो तथ्याङ्क सजिलै र कम खर्चमा पाउन सकिन्छ। उदाहरणका लागि, केन्द्रीय तथ्याङ्क विभागको जनगणना रिपोर्ट, पुस्तक, पत्रपत्रिका, इन्टरनेट, सरकारी तथा गैर-सरकारी संस्थाहरूका प्रतिवेदनहरू आदि तथ्याङ्कका द्वितीय स्रोतहरू हुन्।