शत्रु (Shatru) – Chapter 7 Complete Notes

सान्त्वना

⇒ मैले परीक्षामा राम्रो नम्बर ल्याउन नसकेर रोइरहेको थिएँ, बाबाले आएर सान्त्वना दिँदै भन्नुभयो, “यसपटक कम नम्बर आएर के भो त, अर्को पटक आइहाल्छ नि ।”

सिद्धान्त

⇒ नेपालका राजनैतिक पार्टी कुनैले पनि आफ्नो सिद्धान्त अनुसरण गरी काम गरेको पाइँदैन ।

पुँजी

⇒ नेपालको वर्तमान पुँजीबजार एकदमै ओरालो लागेको छ ।

मध्यस्थ

⇒ मध्यस्थ हुनु पनि राम्रो काम चाहिँ होइन । फोकटिया दुस्मन मात्रै हुन्छन् ।

फैसला

⇒ यस पालिको तिहारमा टीका नलगाउने बाबाको फैसलाले हामी सबैलाई दुःखी बनायो ।

अङ्कमाल

⇒ आजका युवालाई के भएको छ कुन्नि, जहाँपायो त्यहीँ अङ्कमाल गरेर हिँड्छन् ।

स्वाभिमान

⇒ बरु म भोकै बस्छु तर आफ्नो स्वाभिमान गिर्ने काम गर्दिनँ ।

समर्थक

⇒ यी नेतालाई के आनन्द लागेको होला अनावश्यक समर्थकको भीड जम्मा गर्न !

धैर्य

⇒ हामीले कुनै पनि कार्य धैर्य पूर्वक गर्‍यौँ भने अवश्य पनि सफलता हासिल गर्छौं ।

(क) कृष्ण रायले गर्व गर्ने कुरा के थियो ?

⇒ कृष्ण राय धेरै झगडामा मध्यस्थ भएका थिए, यही नै उनको गर्व गर्ने कुरा थियो ।

(ख) कृष्ण रायले गोविन्द पण्डितमाथि किन शङ्का गरे ?

⇒ कृष्ण रायले जमदार र पण्डितबिचको झगडामा जमदारको पक्षमा फैसला सुनाएको हुनाले गोविन्द पण्डितमाथि शङ्का गरे ।

(ग) कृष्ण रायलाई गाउँमा सम्मान गर्नुको कारण के हो ?

⇒ कृष्ण राय निष्पक्ष भएर मध्यस्थता गर्नु नै कृष्ण रायलाई गाउँमा सम्मान गर्नुको कारण हो ।

(घ) मध्यस्थ दुवै पक्षको समर्थक हुन सक्दैन । भन्नुको तात्पर्य के हो ?

⇒ झगडा गर्ने दुवै पक्ष आफू निर्दोष भएको ठान्छन् र मध्यस्थतामा कुनै एक पक्षलाई जिताउनु पर्ने हुँदा हार्ने पक्ष समर्थक हुन सक्दैन ।

(क) ‘शत्रु’ कथाका कृष्ण रायको व्यक्तित्व कस्तो थियो ?

⇒ स्वर्गीय विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाद्वारा लेखिएको ‘शत्रु’ कथा एक मनोवैज्ञानिक कथा हो । यसमा कथाको मुख्य पात्र कृष्ण रायको मनोविज्ञानको चर्चा गरिएको छ । मान्छेको मन परिवर्तन हुनलाई एउटा सानो घटना नै पर्याप्त हुन्छ भन्ने कुरा कृष्णरायको जीवनमा घटेको एउटा सानो घटना, लट्ठी प्रहारबाट थाहा हुन्छ ।

कथाका मुख्य पात्र कृष्ण राय समाजमा भद्र, शान्त र सहयोगी पात्रका रूपमा चिनिएका व्यक्ति हुन् । काम नपरी घर बाहिर नजाने र परेको बेलामा आर्थिक रूपमा सहयोग नगरे पनि सान्त्वनाका शब्दहरूले नै मान्छेलाई मक्ख पार्न सक्ने क्षमता भएका व्यक्ति हुन् । कृष्णराय आफूलाई शत्रुविहीन ठान्ने, उनले भित्तामा लट्ठी प्रहार भएको एउटा घटना पछि आफ्नो सम्पर्कमा आएजति सबैलाई शत्रु ठान्न पुग्छन् । आफूसँग सम्पर्कमा आएका जति व्यक्तिसँग तर्कवितर्क गरेको सम्झन्छन् । झगडाको मध्यस्थता भएर काम गर्ने उनका कामले सधैँ एक पक्ष शत्रु हुने कुरा कथाको अन्त्यसम्म आइपुग्दा थाहा पाए । उनले यो पनि थाहा पाए कि सबैका शत्रु हुन्छन् ।

अन्त्यमा, कृष्ण रायको व्यक्तित्व एक गाउँघरको अलिक सम्पन्न परिवारको नेतृत्वकर्ताको जस्तो छ । जसरी गाउँघरमा एक सम्पन्न व्यक्तिलाई कसैलाई सहयोग गरे पनि नगरे पनि सबैले मान्छन्, त्यसैगरी कथामा पनि कृष्ण रायलाई सबैले मान्ने गरेको देखिन्छ । गाउँघरमा हरेक कुराको छिनोफानो गर्न सम्पन्न परिवारको मुखियालाई जिम्मा लगाए जस्तै कथामा कृष्ण रायलाई जिम्मा लगाइएको छ । त्यस्तै, गाउँमा सम्पन्न परिवारले कसैलाई विश्वास नगरे जस्तै कृष्ण रायले पनि कसैलाई विश्वास नगरेको देखिन्छ ।

(ख) कृष्ण रायले किन आफूलाई शत्रुविहीन ठान्थे, वर्णन गर्नुहोस् ।

⇒ ‘शत्रु’ कथा स्वर्गीय विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाद्वारा लेखिएको एक मनोवैज्ञानिक कथा हो । यस कथामा कथाको मुख्य पात्र कृष्णरायको क्रियाकलापको मनोविज्ञानको चर्चा गरिएको छ । सधैँ आफूलाई शत्रुविहीन ठान्ने कृष्ण रायले आफूमाथि भएको लट्ठी प्रहारबाट सबैलाई शत्रुको घेरामा राखेको कुरा देखाइएको छ ।

कथाका मुख्यपात्र कृष्ण राय समाजमा भद्र, शान्त र सहयोगी पात्रका रूपमा चिनिएका व्यक्ति थिए । काम नपरी घर बाहिर ननिस्कने र परेको बेलामा आर्थिक रूपमा सहयोग नगरे पनि सान्त्वनाका शब्दहरूले नै मान्छेलाई मक्ख पार्न सक्ने क्षमता भएका व्यक्ति पनि थिए उनी । समाजमा सबैले उनलाई आदर सम्मान गर्ने । उनले भनेको सबैले मान्थे । त्यसैले गाउँमा केही विवाद भयो भने उनैलाई मध्यस्थकर्ता बनाइन्थ्यो । उनको न्याय सर्वमान्य हुन्थ्यो । उनीसित प्रशस्तै धन सम्पत्ति भए पनि कसैलाई ठगेर कमाएका थिएनन् । उनले जानेर कसैलाई दुःख दिएका थिएनन् । यिनै विविध कारणले कृष्ण राय आफूलाई शत्रुविहीन ठान्थे ।

(ग) यस कथाबाट के सन्देश पाइन्छ ?

⇒ विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाद्वारा लेखिएको ‘शत्रु’ कथा एक मनोवैज्ञानिक कथा हो । यसमा कथाको मुख्य पात्र कृष्णरायको मनोविज्ञानको चर्चा गरिएको छ । मान्छेको मन परिवर्तन हुनलाई एउटा सानो घटना नै पर्याप्त हुन्छ । कोही पनि मान्छे शत्रुविहीन हुँदैन । कहीँ न कहीँ, कतै न कतै, केही न केही गर्दा शत्रु बनेका हुन्छन् भन्ने सन्देश दिनु नै यस कथाको मूल आशय देखिन्छ ।

कथाका मुख्य पात्र कृष्ण राय आफ्ना कोही शत्रु नभएको ठान्थे । उनी आफूलाई सबैले सम्मान गर्ने गरेकोमा मक्ख थिए । तर एक रात उनी सुत्ने कोठामा भएको लट्ठी प्रहारले उनको विश्वास टुट्यो, अनि उनले आफूले गरेका निर्णयले र कार्यहरूले बन्न सक्ने शत्रुको पहिचान गर्न लागे र परिणामतः उनको सम्पर्कमा आउने लगभग सबै सम्भावित हमलाकारीको रूपमा मान्न थाले ।

यस कथाको अर्को सन्देश भनेको शत्रुविहीन मान्छे हुँदैन । मान्छेले आफ्नो कार्यले थाहा नपाई दोस्रोलाई शत्रु बनाइसकेको हुन्छ । त्यसमा पनि कृष्ण राय त मध्यस्थकर्ता थिए । मध्यस्थकर्ता भनेको यस्तो कार्य हो जसमा विषालु साँप जस्तो वैरी बनाउने साधन लुकिरहेको हुन्छ । विशेष गरेर झगडाको मध्यस्थता गर्ने कृष्ण रायलाई आफू मध्यस्थले एउटा न एउटाको शत्रु हुनै पर्छ भन्ने ज्ञान आर्जन गरेको कुरा बताएर शत्रुविहीन मान्न नहुने सन्देश कथाले दिएको छ ।

(घ) प्रत्येक व्यक्तिका कृष्ण रायका जस्तै नदेखिने शत्रु होलान् त ? कथाका आधारमा अनुमान गर्नुहोस् ।

⇒ स्वर्गीय विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला एक मनोवैज्ञानिक कथाकार हुन् । उनका कथामा मान्छेको मनोविज्ञानलाई विशेष गरी खोतलिएको हुन्छ । ‘शत्रु’ कथा पनि एक मनोवैज्ञानिक कथा हो । यस कथाका मुख्य पात्र कृष्ण रायका जस्ता शत्रु सबैका हुन्छन् । मान्छे शत्रुविहीन हुँदैन । नदेखेको, नचिनेको भए पनि प्रत्येक व्यक्तिको कोही न कोही शत्रु हुन्छन् । मानिस एक सामाजिक प्राणी भएको हुनाले प्रत्येक व्यक्तिका कृष्ण रायका जस्तै नदेखिने शत्रु हुन्छन् । समाजमा रहँदा बस्दा धेरैसँग व्यवहार गर्नुपर्ने हुन्छ । यसरी व्यवहार गर्दा हामीले कसैको पनि चित्त नदुखाई गर्न सकिन्छ भन्ने छैन । घरमा बा-आमासित, दाजुभाइ-दिदीबहिनीसित पनि कहिलेकाहीँ झगडा हुन्छ । कृष्ण रायले आफैँले धर्मपुत्रसरह पालेको युवकमाथि पनि शङ्का गरेको देख्दा बा-आमा, दाजुभाइ, दिदी-बहिनी पनि शत्रु बन्न सक्ने देखिन्छ । विद्यालयमा साथीहरूसित पनि कहिलेकाहीँ भनाभन हुन्छ, ती कृष्ण रायका शत्रु जस्ता शत्रु बन्न सक्छन् ।

अन्त्यमा, मानिस सामाजिक प्राणी भएकोले समाजमा बस्दा गरिने हरेक क्रियाकलाप एक अर्कासित सम्बन्धित हुन्छन् र जानेर वा नजानेर एक अर्काको चित्त दुखाउन पुग्छ। त्यसैले कृष्ण रायको जस्तो शत्रु हामी सबैका हुन्छन्।

क. कुनै पनि मध्यस्थ दुवै पक्षको समर्थक हुन सक्दैन।

⇒ माथिको कथांश हाम्रो कक्षा १० को पाठ सात अन्तर्गत पर्ने ‘शत्रु’ कथाबाट लिइएको हो। स्वर्गीय विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाद्वारा लिखित ‘शत्रु’ कथा एक मनोवैज्ञानिक कथा हो। आफूमाथि लठ्ठी प्रहार भइसकेपछि शत्रु सम्झने क्रममा आफ्ना शत्रु बन्नुको मुख्य कारण नै आफ्नो काम रहेको थाहा पाउँछन्। आफ्नो काम नै शत्रु भएको थाहा पाइसकेपछि कृष्णरायले चित्त बुझाउने क्रममा उक्त कथांश आएको हो।

माथिको हरफ कृष्ण रायमाथि लाठी आक्रमण भएपछि उनको मनमा कुरा खेल्ने क्रममा आफूले मध्यस्थ भएर झगडा मिलाउँदा हार्ने व्यक्ति आफ्नो समर्थक नभएर शत्रु भएको हुनसक्ने प्रसङ्गमा आएको हो। आफूले कसैको चित्त पनि नदुखाएको र कमाएको सम्पत्ति पनि कसैलाई धोका दिएर अथवा दुःख दिएर नकमाएको हुनाले आफूलाई शत्रुविहीन ठानेर बसेका कृष्ण रायलाई एक रात एक्कासि लठ्ठी आक्रमण भएपछि आफ्ना कार्यको बारेमा समीक्षा गर्न थाले र आफ्ना हुनसक्ने शत्रु सम्झन थाले। आफू मध्यस्थ भएर गरेका न्यायमा सधैँ एकपक्ष दुस्मन भएको सम्झे। उनले आफूसँग आएका अन्य मान्छेको पनि सूची बनाए अनि मान्छे शत्रुविहीन हुँदैन भन्ने निष्कर्षमा पुगे।

माथिको वाक्यको मूल आशय झगडाको मध्यस्थले स्वस्फूर्त रूपमा शत्रु कमाउँछ, किनकि झगडाका दुवै पक्ष फैसलाको समर्थक बन्न सक्दैनन्। एक पक्षको अवश्य चित्त दुख्छ। चित्त दुख्ने पक्षले सबै मध्यस्थलाई आफ्नो शत्रु ठान्छ।

ख. कस्तो अचम्म, निर्दोष कुरामा पनि विषालु साँप जस्तो वैरी बनाउने साधन लुकिरहेको देखिन्छ।

⇒ माथिको कथांश हाम्रो कक्षा १० को पाठ सात अन्तर्गत ‘शत्रु’ कथाबाट लिइएको हो। स्वर्गीय विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाद्वारा लिखित ‘शत्रु’ कथा एक मनोवैज्ञानिक कथा हो। कथाका मुख्य पात्र कृष्ण रायले आफूले निष्पक्ष रहेर गर्ने गरेको मध्यस्थताको अर्थ बुझ्ने क्रममा माथिको कथांश आएको हो।

माथिका हरफ कृष्ण रायले आफूमाथि लाठी आक्रमण भएपछि आफ्ना विगतका कार्य सम्झेर निकालेको निष्कर्षको रूपमा आएको हो। कथाका मूलपात्र कृष्ण रायको मुख्य काम झगडाको मध्यस्थ बन्नु हो। मध्यस्थ बन्नु भनेको एक निर्दोष कार्य हो तर निर्दोष कार्यभित्र विषालु साँप जस्तो वैरी बनाउने साधन लुकिरहेको हुन्छ भन्ने पत्ता लगाए। कृष्ण रायले गर्ने कार्यहरू सबै निर्दोष नै थिए तर कुन कामले कसलाई चित्त दुखेको थियो पत्तै पाउन सकेनन्। जसरी हरियो घाँसमा लुकेको विषालु साँपलाई सजिलै देख्न सकिँदैन र एक्कासि आक्रमण गरेपछि मात्र साँप रहेछ भन्ने थाहा हुन्छ त्यसैगरी हामीले गरेका कुन कार्यले कहिले शत्रु जन्माएका हुन्छन् र त्यो शत्रुले कुन मौकाको पर्खाइमा लुकेर बसेको हुन्छ अनि कहिले थाहै नदिई आक्रमण गर्छ भन्ने हामीलाई थाहा हुँदैन भन्ने कुराको चर्चा माथिको वाक्यमा भनिएको छ।

(क) नेपाली कलालाई कति भागमा वर्गीकरण गरिएको छ?

⇒ नेपाली कलालाई ४ भागमा वर्गीकरण गरिएको छ।

(आ) कस्ता चित्रलाई ग्रन्थचित्र भनिन्छ?

⇒ हस्तलिखित ग्रन्थमा लेखिएका विषयसँग सम्बन्धित चित्रलाई ग्रन्थचित्र भनिन्छ। गाताचित्र र पात्रचित्र गरी ग्रन्थचित्र दुई प्रकारका हुन्छन्।

(इ) पौभाचित्र भनेको कस्तो चित्र हो?

⇒ विशेष प्रविधिका साथ कपडामा बनाइएको चित्रलाई पौभाचित्र भनिन्छ। पट र मण्डल गरी पौभाचित्र दुई प्रकारका हुन्छन्।

(ई) मूर्तिकलाको विकास कहिलेबाट सुरु भएको पाइन्छ?

⇒ मूर्तिकलाको विकास लिच्छविकालदेखि सुरु भएको पाइन्छ।